“He gets paid by China. He’s a Manchurian candidate.” De beschuldiging die ex-president Donald Trump uitte tijdens zijn debat met Joe Biden in juni geraakte ondergesneeuwd door de ondermaatse prestatie van de huidige president tijdens dat televisieoptreden en zijn latere vervanging door Kamala Harris in de verkiezingsrace.
Maar de uitspraak blijft opmerkelijk. Omdat Trump er verwijst naar een populaire Amerikaanse roman (van thrillerauteur Richard Condon) en een cultfilm, The Manchurian Candidate. Maar vooral ook omwille van de link met gehersenspoelde, ‘slapende’ agenten die ‘geleid’ worden om politieke moorden te plegen. ‘Sleepy Joe’ was plots een vanop afstand bediende figuur “die zijn geld krijgt uit China.” Dat er achteraf mislukte aanslagen werden gepleegd op Trump maakt de uitspraak nog hallucinanter.
The Manchurian Candidate – John Frankenheimer
De schaduw van blacklisting
24 oktober 1962. In een land waar de communistenjacht in Hollywood en de McCarthy hearings nog levendig in het collectieve geheugen verankerd zijn en midden de rakettencrisis (veel later belicht door Roger Donaldsons Thirteen Days) duikt een heel vreemde en extreme film op in de Amerikaanse bioscopen: The Manchurian Candidate. Een Hollywoodfilm met sterren (Frank Sinatra, Janet Leigh) maar vooral een donkere, moderne adaptatie van Richard Condons door president John F. Kennedy gekoesterde gelijknamige politieke thriller.
Geregisseerd door John Frankenheimer (die in hetzelfde jaar Birdman of Alcatraz uitbracht en wat later andere onrust films als Seconds en het militaire staatsgreep waarschuwingsdrama Seven Days in May met Burt Lancaster en Kirk Douglas), een filmmaker gedreven door een rebelse spirit. Een man die een depressie zou belanden na de politieke moord op zijn vriend Bobby Kennedy (ook al omdat hij hem met de wagen naar de plek des onheils had gebracht) in het besef dat The Manchurian Candidate té profetisch bleek.
The Manchurian Candidate – John Frankenheimer
De ‘live’ televisie erfenis
Samen met o.a. Sam Peckinpah, Robert Altman, Arthur Penn, Robert Mulligan, Fail Safe regisseur Sidney Lumet en Three Days of the Condor cineast Sidney Pollack behoorde John Frankenheimer (1930-2002) tot de generatie filmmakers die via televisie in de filmwereld belandde. Begin jaren vijftig begon hij te werken aan live opgenomen tv-reeksen. Door de kwaliteit van die drama’s en zijn jeugdige leeftijd gold hij als “wonderkind in Orson Welles-traditie”.
Pas toen werd gestopt met ‘live television’ ging Frankenheimer aan een filmcarrière denken. Hij onderscheidde zich van zijn collega’s overstappers door intensief gebruik te maken van close-ups, snelle montage en dynamische afwisseling van camerastandpunten en -bewegingen. Maar hij deelde met hen wèl een passie voor volwassen cinema (Frankenheimer had een hekel aan “tranquilizer cinema”, films die niet wringen maar geruststellen) gekenmerkt door een mix van actie, psychologie en maatschappijkritiek.
The Manchurian Candidate – John Frankenheimer
Apocalyptische fictie
Birdman of Alcatraz leverde hem datzelfde jaar lof op maar The Manchurian Candidate botste bij zijn release op afkeuring en onbegrip. Probleem was dat de film moeilijk te plaatsen was. Hollywood zag een sciencefiction film die het thema van tijd en herinnering verbond met een verhaal van hersenspoeling. Maar het was ook een mysterieuze thriller, een politieke satire, een kitscherig misdaaddrama, een spionageprent, een op hol geslagen samenzweringsfilm én Freudiaanse horror. Met echo’s van Invasion of the Bodysnatchers (Don Siegel), Psycho (Alfred Hitchcock) en Pickup on South Street (Samuel Fuller). Nachtmerries in zwart-wit.
Ook auteur Richard Condon was in de ban van de noir spirit. Die vond hij naadloos passen bij de tijdsgeest toen hij zijn bestseller schreef. Een door de Koude Oorlog collectief gevoel van angst en onrust waarmee de samenleving aan de rand van een zenuwinzinking was beland. De heersende paranoia en hysterie kanaliseerde hij anno 1959 in een bizarre complotfantasie waarbij Amerikaanse militairen gevangen genomen en in Mantsjoerije gehersenspoeld worden. Om daarna door samenzwerende communisten en uiterst rechtse Amerikanen gebruikt te worden als geprogrammeerde moordenaars.
The Manchurian Candidate – John Frankenheimer
Sergeant Raymond Shaw, stiefzoon van de McCarthy-achtige senator John Iselin, wordt ‘bediend’ door zijn moeder (“I told them to build me an assassin. … and I found that he was my son – my son with a changed and twisted mind”) via een trigger (de ‘queen of diamonds’ van een solitaire kaartspel). Met dank aan brainwashing technieken (in de VS leefde – onterecht – de overtuiging dat krijgsgevangenen in Korea zo bewerkt waren).
Dat tracht kolonel Marco aan de militaire held (Shaw ontving een Medal of Honor) duidelijk te maken. Maar diens “They are inside my head like you said, aren’t they?” besef volstaat niet. Een tragische fatale afloop valt niet te vermijden en het boek eindigt in de geest van Marco “listening intently for a memory of Raymond, for the faintest rustle of his ever having lived, but there was none.” Het Shakespeariaans drama eindigt als een Griekse tragedie.
The Manchurian Candidate – John Frankenheimer
Paranoia film over paranoia
John Frankenheimer bewaart Condons personages en plot maar zet de ambiguïteit – zowel het ‘rode gevaar’ als het McCarthyisme worden geviseerd – extra in de verf. Met twee kampen die zichzelf zien als helden en behoeders van een rechtvaardige wereldorde. Waardoor een polarisatie ontstaat die resulteert in conflict en chaos.
Angst voor de Apocalyps, een permanent onrustgevoel en de indruk dat de dagelijkse realiteit constant verandert creëren urgentie, verwarring en paranoia. De stelling van The Manchurian Candidate is in Frankenheimers versie dat machthebbers bewust geen handvaten voor verandering en rust aanreiken maar paranoia gebruiken als een tool om burgers te controleren en rebelse reflexen te onderdrukken.
De kijker wordt meteen ondergedompeld in paranoia, in een vleesgeworden nachtmerrie. In een hallucinante scène kruipen we in de geest van krijgsgevangenen die denken in een theekransje van dames te zijn beland terwijl een circulaire camerabeweging ons duidelijk maakt dat ze gemanipuleerd worden door Chinese militairen gespecialiseerd in hersenspoeling.
The Manchurian Candidate – John Frankenheimer
Raymond Shaw krijgt het bevel een medesoldaat, de mascotte van zijn eenheid, neer te schieten en doet dat ook. Een mokerslag die desoriënterend werkt. De kijker blijft een film lang worstelen met verwarring. Goed en kwaad, droom en realiteit, orde en chaos lijken niet te (onder)scheiden. Paranoia verstrengelt alles in terreur en onrust.
The Manchurian Candidate is een film over paranoia (en het gebruik van paranoia) maar het is ook een paranoïde film. Daarvoor zorgt de visuele stijl. Frankenheimer werkt met extreme close-ups en camerabewegingen die de personages volgen, speelt met licht en duister, gebruikt deep focus shots en werkt met snelle montage, beelden in documentaire stijl en bevreemdende nachtmerrie sequenties. Het oogt allemaal wel heel grotesk en surrealistisch. Maar dat was ook het opzet.
Frankenheimer wou de absurditeit benadrukken via zwartgallige humor en het uitvergroten van de uitzinnige intrige. “Het punt van de film was de absurditeit van elke vorm van extremisme, links of rechts, te belichten” aldus de regisseur. De kracht van The Manchurian Candidate is dat de film nog verder gaat en de logica van de Koude Oorlog paranoia blootlegt. In die zin is het een van de strafste Amerikaanse politieke films ooit gemaakt.
The Manchurian Candidate – Jonathan Demme
Andere tijden, nieuwe versie
Alhoewel we Jonathan Demme (1944-2017) meerdere keren ontmoet hebben, kunnen we moeilijk zeggen dat we de regisseur van Silence of the Lambs, Philadelphia en Stop Making Sense persoonlijk kenden. Alleen bewaren we goede herinneringen aan deze vriendelijke, gepassioneerde en erudiete man. Zoals die keer dat we hem in Le Café de la Mairie in Deauville (heel typerend een brasserie waar de plaatselijke bewoners komen eten en geen duur restaurant) vroegen of hij de badge “It’s only a movie” (waarmee hij pronkte tijdens de draaiperiode van Something Wild) nog droeg tijdens opnamen.
Als antwoord somde Demme ons op wat echt belangrijk was in het leven: mensen, mensen en mensen. En cinema, dat is “emotions in motion”. Die emoties koppelde hij aan engagement, want hij wou graag een ander Amerika tonen. Ijveren voor een inclusiever land zoals zijn goede vriend Neil Young (waarop hij de camera richtte in Neil Young: Heart of Gold, Neil Young: Trunk Show, Neil Young Journeys).
Daarom ook was zijn The Manchurian Candidate remake uit 2004 meer dan een opdracht, het was een kans om zijn kritisch licht te laten schijnen op zijn vaderland. “Ik wilde een paranoïde thriller maken,” zegt Demme in een interview op de dvd, “Denzel Washington die de mist ingaat, gek wordt, zelfs als hij probeert zijn verstand terug te winnen. Het is ook een politieke thriller. En in een verkiezingsjaar (n.v.d.a. met de uiteindelijke overwinning van George Bush zou de cineast niet zo gelukkig zijn) is een film die zich afspeelt tijdens de verkiezingsstrijd wel erg leuk.”
The Manchurian Candidate – Jonathan Demme
Corporate Amerika
Demme en zijn scenaristen leggen in hun versie andere accenten dan Condon en Frankenheimer. Sommige personages zijn complexer (Marco en Shaws moeder), de militaire eenheid is actief in Koeweit, hersenspoeling maakt plaats voor een ingeplante chip ontwikkeld door schurkachtige wetenschappers en het rode gevaar wordt ingeruild voor corporate Amerika (Manchurian Global als een soort Halliburton). “We waren gefascineerd door de intieme manier waarop de regering van de VS samenwerkt met multinationals die profijt hebben van oorlog en chaos” aldus de regisseur.
Het gevecht tussen goed en kwaad wordt zo nadrukkelijker in de verf gezet, corporations zijn een duidelijk en uitgesproken gevaar voor de samenleving. De film blijft kritisch en donker, Demme onderstreept naast commerciële belangen en winstbejag als motor van conflicten de impact van oorlog op mensen. Maar hij injecteert wèl hoop in het slot. Terwijl hij ook de genre mix van Frankenheimer overboord kiepert en resoluut gaat voor een angstaanjagende psychologische (en politieke) thriller. Entertainment, maar “het levert ook food for thought.”
The Manchurian Candidate – Jonathan Demme
Onderdanige burgers
Het grote verschil tussen beide versies is dat paranoia plaats maakt voor angst (terrorisme is het nieuwe rode gevaar) maar dat chaos en verwarring blijven zorgen voor het indoctrineren van burgers. “Ik ben er van overtuigd dat Richard Condon tijdens het schrijven van zijn boek gedreven werd door woede omwille van de manier waarop angst gebruikt werd om mensen te brainwashen en onderdanig te maken,” stelt Demme in een Sight & Sound interview, “vandaag de dag hebben we iets soortgelijks met de media en de stroom van berichten die ons overspoelen.”
Via beeld en geluid zijn de media constant en overheersend aanwezig in het universum van de protagonisten (en in de film) maar ze creëren vooral drukte, chaos en verwarring. Demme maakt op visuele en auditieve wijze zijn punt dat het media bombardement geen inzichten creëert maar enkel de illusie van informatie en verbondenheid. Met de ontwikkeling van de sociale media die bij de release van de film nog op gang moest komen is deze The Manchurian Candidate ook een visionaire film.
The Manchurian Candidate – Jonathan Demme
Spektakelmaatschappij
Demme geeft ook aan dat de tijden veranderd zijn. De ‘vrije pers’ die in Amerika altijd beschouwd werd als hoeksteen van de democratie – de journalistenfilm is een subgenre in Hollywood en de pers speelt een centrale rol in Three Days of the Condor, The Parallax View en All the President’s Men – is veranderd in een entertainment industrie. Flitsend, lawaaierig en permanent aanwezig maar nietszeggend. Van (onderzoeks)journalistiek is er geen spoor meer in de door Guy Debord aangekondigde en door Demme geïllustreerde spektakelmaatschappij.
“Een van mijn favoriete dialooglijnen krijgen we wanneer de contra-samenzwering bommen laat ontploffen in de gebouwen van Manchurian Global door voormalige werknemers als moordenaars te gebruiken,” zegt Demme, “de nieuwspresentator zegt dat een voormalige werknemer gearresteerd is en de autoriteiten eventuele verbanden onderzoeken. Met andere woorden, het zijn niet de media die pistes onderzoeken, zij zullen verkondigen wat de overheid hen aanreikt.”
The Manchurian Candidate – Jonathan Demme
De woede die de onderstroom van The Manchurian Candidate vormt is geen imitatie van wat Condon en Frankenheimer dreef, “er is vandaag veel om boos en bang voor te zijn. Onze film legt daar de vinger op. I think we’ve made a good time-capsule movie, net zoals Frankenheimers film een tijdscapsule van de sixties was.” Misschien is anno 2024 de tijd wel rijp voor een nieuwe versie. Een nieuwe tijdscapsule. Alleszins is het nuttig en urgent om Condons boek te (her)lezen en beide films op het grote scherm te (her)ontdekken tijdens Film Fest Gent.
American Dream/American Nightmare op het grote scherm tijdens Film Fest Gent, Editie 51, van 9 tot 20 oktober 2024. Programma en info op www.filmfestgent.be. Curator: Patrick Duynslaegher. Een overzicht van Film Fest Gent editie 51 vind je bij DeWereldMorgen.be.
Zie ook Amerikaanse politieke filmklassiekers (1) Angstdromen en doemscenario’s
Zie ook Amerikaanse politieke filmklassiekers (2) Paranoia en sociale kritiek in de seventies
The Manchurian Candidate – Richard Condon
Richard Condon, The Manchurian Candidate, Simon & Schuster, New York, 1959.
THE MANCHURIAN CANDIDATE van John Frankenheimer. VS 1962, 126’. Met Frank Sinatra, Laurence Harvey, Janet Leigh, Angela Lansbury, Henry Silva, James Gregory, John Mc Giver. Scenario George Axelrod & John Frankenheimer naar Richard Condon. Fotografie Lionel Lindon. Montage Ferris Webster. Muziek David Amram. Dvd MGM (extra’s: commentaar Frankenheimer, interviews).
THE MANCHURIAN CANDIDATE van Jonathan Demne. VS 2004, 130’. Met Denzel Washington, Liev Schreiber, Meryl Streep, Jeffrey Wright, Kimberly Elise, Jon Voight, Roger Corman, Dean Stockwell, Bruno Ganz, Sidney Lumet. Scenario Dean Georgaris & Daniel Pyne naar George Axelrod en Richard Condon. Fotografie Tak Fujimoto. Montage Carol Littleton & Craig McKay. Muziek Rachel Portman. Dvd Paramount (extra’s commentaar Jonathan Demme en Daniel Pyne, documentaires, verwijderde scènes).
SEVEN DAYS IN MAY van John Frankenheimer. VS 1964, 118’. Met Burt Lancaster, Kirk Douglas, Fredric March, Ava Gardner, Martin Balsam, Edmond O’ Brien, John Houseman. Scenario Rod Serling, Fletcher Knebel & Charles Bailey. Fotografie Ellsworth Fredericks. Montage Ferris Webster. Muziek Jerry Goldsmith. Dvd Warner (extra’s: commentaar Frankenheimer).
Seven Days in May – John Frankenheimer
