Een last voor de samenleving?
Het gaat om een belangrijke uitdaging want die kosten zullen van de huidige 24,6 % van het BBP met 5,2 % stijgen tot 30,1 procent tegen 2050. De pensioenen kosten de samenleving momenteel 10,7 procent van het BBP en zullen in 2040 13 procent van het BBP opslokken. De stijgende kosten van de toenemende veroudering zullen bijgevolg jaarlijks steeds meer miljarden vereisen. Maar in die ontwikkeling verwacht men ook een daling van het armoedecijfer met zes procent. Overigens verwacht men dat het effect van de babyboomgeneratie, die momenteel de kern van het probleem vormt, vanaf 2050 fors zal dalen en zelfs verdwijnen.
De berichten over stijgende vergrijzingskosten belichten slechts één kant van de medaille en behoeven daarom nuancering en aanvulling.
Vooreerst de vergrijzingskosten. Die bevatten naast pensioen en gezondheidszorg, ook de kinderbijslag, de werkloosheidsuitkeringen en arbeidsongeschiktheid. Zonder deze nuancering lijkt het alsof alle stijgende kosten alleen maar te wijten zijn aan het toenemend aantal ouderen. Dat ontlokt sommigen de uitspraak dat omdat ouderen met te veel zijn, het allemaal niet meer betaalbaar zal zijn. Zo gesteld zijn ouderen een blok aan het been van de jongere generaties. Het kan nog erger: volgens sommigen zijn ouderen een soort van profiteurs waarvoor de rest van de samenleving moet opdraaien, want de volgende generaties zouden het minder goed hebben. Of minstens zijn ze een last voor de samenleving. Als vorm van schuldinductie kan dat tellen.
Eenzijdig is overigens is dat men alleen maar de kosten van de vergrijzing benadrukt, maar dat het doodstil blijft over de aanzienlijke bijdragen die ouderen leveren aan de samenleving. We hebben daarover helaas geen sluitend cijfermateriaal. In Engeland stelde onderzoek vast dat de bijdragen van ouderen aan de samenleving de kosten van de pensioenen en de gezondheid ver overtreffen. Laten we daarom kort inzoomen op wat ouderen beteken voor de samenleving.
Vrijwilligerswerk
Vooreerst is er de belasting op de pensioenen. Ouderen betalen zoals alle Belgen belastingen op hun inkomsten, zo ook op de pensioenen die ze ontvangen en dragen daardoor ook bij aan de inkomsten van de overheid.
Belangwekkend is vervolgens de bijdrage van de ouderen aan het vrijwilligerswerk, zowel aan het formele dat zich afspeelt in het kader van organisaties als aan het informele waar mensen buiten het kader van organisaties zelf initiatieven nemen. Het BPACT-onderzoek berekende dat de gehele investering in het vrijwilligerswerk jaarlijks goed is voor 290.000 voltijdse job. Bij die vrijwilligers is een op drie ouder dan zestig jaar. Volgens Statistiek Vlaanderen doet 43 procent van de 65-74-jarigen aan vrijwilligerswerk en nog eens 32 procent van de 75-plussers. De zestigplussers zouden gemiddeld 248 uur vrijwilligerswerk doen per jaar. Dat is meer dan de andere leeftijdsgroepen die er gemiddeld 161 uur per jaar aan spenderen. Bijvoorbeeld tijdens de coronacrisis waren de ouderen massaal zeer actief in de vaccinatiecentra. Heel het middenveld is overigens in sterke mate afhankelijk van het engagement van ouder wordende mensen.
Naast het formele vrijwilligerswerk investeren ouderen veel in het informele vrijwilligerswerk. We denken daarbij aan de zorgtaken van grootouders voor de ondersteuning van hun kleinkinderen, aan de mantelzorg (in België zijn dat 860.000 mensen, goed voor 11,38 miljard euro per jaar indien men mantelzorgers zou moeten betalen). Daarin nemen zestigplussers een belangrijk aandeel op. In Nederland berekende men dat het laten vervangen van alle mantelzorg door publiek gefinancierde zorg circa 44 miljard euro zou kosten. De verwachting is evenwel dat het aantal mantelzorgers zal afnemen. Daarnaast is er het engagement in buurten, in woonzorgcentra, in het zo belangrijke kleine helpen.
Een derde terrein waarop ouderen veel bijdragen is de financiële ondersteuning van kinderen en kleinkinderen, bijvoorbeeld wanneer die bouwplannen hebben. Veel jongeren zouden momenteel zonder die hulp geen eigen woning meer kunnen kopen of bouwen. In die zin ondersteunen ze ook de economie. Overigens blijken ouderen de economie tot innovatie te stimuleren. De zogenaamde silvereconomie richt zich met nieuwe producten expliciet op de niche van de ouderen, met onder andere typische antiverouderingsproducten, reizen, hulpmiddelen voor de mobiliteit.
Mentor voor jongere generaties
Naast de inbreng die een financiële impact heeft op de samenleving, zijn er ook de immateriële bijdragen. Zo is er de rol van mentor voor jongere generaties. Mede door hun ervaring en competenties kunnen ouderen jongeren coachen in de ontwikkeling van hun talenten. In een tijd van krapte op de arbeidsmarkt zien we overigens dat veel gepensioneerden gevraagd worden om langer te blijven werken, bijvoorbeeld in het flexi job statuut, omdat er niet voldoende jongeren gevonden worden om hun plaats in te nemen. Daarnaast kunnen ouderen hun sociaal kapitaal, ondermeer hun relaties en netwerken, inzetten om de jongere generaties te ondersteunen.
Een andere sector die een boost zou kunnen krijgen omwille van het groeiend aantal ouderen die in goede gezondheid ouder willen worden, is de preventie in de gezondheidszorg. Dat gaat om veel meer dan geneeskunde. Het gaat onder meer over wonen, opleiding, ruimtelijke ordening, vrijwilligerswerk… Door meer in te zetten op de preventie krijgen andere sectoren nieuwe kansen en perspectieven. Tegelijk kunnen de kosten van de curatieve gezondheidzorg minstens in toom gehouden worden, zo niet dalen.
Alle generaties een gelijkwaardige plaats
De eenzijdige benadrukking van de kosten als gevolg van het toenemend aantal ouderen leidt ertoe dat vele ouderen zichzelf als een last gaan ervaren voor de jongere generaties en zich neerleggen bij de negatieve stereotyperingen die over hen hoogtij vieren. Daardoor helaas zien ze ouder worden niet als een kans om verder te ontwikkelen en een rol te spelen in de samenleving. Zonder de grote uitdaging van de kostenproblematiek te willen minimaliseren pleiten we voor een nieuwe perspectief op de plaats van ouder wordende mensen in de samenleving.
Daarbij moet de klemtoon ook liggen op de ontwikkeling van een zogenaamde levensduurzame samenleving waarin alle generaties een gelijkwaardige plaats krijgen en een waardevolle rol te spelen hebben. Om dat te realiseren is meer aandacht voor preventie noodzakelijk, moet veel meer ingezet worden op intergenerationele samenwerking en dialoog en moeten ingewortelde opvattingen over oud worden aangepakt worden. Het perspectief wordt dan inzetten op wat nodig is om in elke levensfase voorwaarden te creëren opdat mensen zichzelf ten volle kunnen blijven ontplooien en engageren in een langer durend leven.
