Eind vorig jaar verscheen in het Spaans een intrigerend boek over onze tijd: de tijd waarin wij leven. Het is geschreven door de gezaghebbende journalist Martín Caparrós en heeft als titel: El mundo entonces, una historia del presente. Een lastige titel om te vertalen vanwege dat Spaanse entonces, maar het staat voor de ‘Aldus de wereld’, of ‘De wereld intussen’, een geschiedenis van het heden. Het is een opmerkelijk, erg leesbaar en indringend geschreven boek en het geeft te denken. Ik neem aan dat spoedig een vertaling van dit lijvige boek verschijnt.

Martín Caparrós kan in ons taalgebied bekend zijn vanwege zijn vuistdikke boek Honger. Dat boek bracht vanuit verwondering in kaart wat achterstelling met mensen doet en hoe omvangrijk dat probleem is. Het gaf een intrigerend beeld over hoe wordt weggekeken van noden bij hen die moeten leven van dag tot dag. Zoals in dat boek, deelt Caparrós in zijn nieuwe boek de wereld op in een rijk en in een arm deel, het deel dat men vangt onder de naam global south.

In het rijke deel van de tweedeling dat zich weliswaar op wereldschaal concentreert maar zich in elk land, in elke stad eigensoortig manifesteert, wast men alles dat weerloos is weg. In alles zijn de gefortuneerden gericht op consumeren en op een manier van leven waarin het gemak van talrijke intelligent aangestuurde apparaten het leven vereenvoudigt. Zolang het duurt, want ook dat rijke deel kan niet voorbij aan wat ecologische destructie teweeg brengt.

Caparrós is een Argentijnse, gezaghebbende publicist. Zijn werk kenmerkt zich als sociaal geëngageerd. Tijdens de militaire dictatuur in zijn geboorteland, ging hij in Europa in ballingschap en studeerde zowel in Parijs als Madrid geschiedenis.

Vanaf die tijd publiceerde hij regelmatig in de gezaghebbende Spaanse krant el País, de krant die na de Franco tijd invloed verwierf. In de loop der jaren groeide zijn faam en bracht hij enkele opmerkelijke boeken uit. Boeken waarmee hij in de voetsporen trad van die andere befaamde publicist Eduardo Galeano, wiens boek Las venas abiertas de america latina (De aderlating van een continent) zo’n vijftig jaar geleden indruk maakte.

Galeano schreef over een continent waarvan werd weggekeken. Caparrós schrijft over honger en achterstelling, dat andere probleem waarvan wordt weggekeken. En nu dus in dit nieuwe boek over de staat van ons bestaan waarin het geprivilegieerd soort mensen leeft in de waan dat de toekomst door technologisch vernuft beloftevol zal zijn. Een wereld waarin bezit en geld het levenslot zou kunnen bepalen. Alsof bedreigingen kunnen worden weggedacht. Een wereld waarin de vrije pers onder druk staat en media steeds meer schrijven over wat de geldschieter horen wil.

In alles is het ‘toonaangevende’ in de huidige wereld gericht op groei en geldvermeerdering en worden mensen die afvallen gezien als mislukkelingen

In alles is het ‘toonaangevende’ in de huidige wereld gericht op groei en geldvermeerdering en worden mensen die afvallen gezien als mislukkelingen. Die groei noemt Caparrós ‘de mythe van deze tijd’. Een mythe net zoals het bestaan van een gouden hemel na de dood. Het geloof in een voorspelling dat na de dood het leven zijn voleinding zou vinden.

Een geloof voortkomend uit interpretaties van ‘heilige’ boeken die politiek vertaald, het leven en samenleven normeren. Na het ‘god is dood’ van Nietzsche werd het leven gericht op het gouden kalf: de vermogensgroei. Of in Trumps woorden: make God great again. De kerk ontpopte zich tot de beurs en de aandeelhouders werden de nieuwe hogepriesters. Maar stond er niet in Prediker ooit iets over wind zaaien en storm oogsten?

Vol is vol

Caparrós begint zijn boek met een eerste hoofdstuk over een te volle wereld. Wij zijn met velen (en laat me dat Bijbels aanvullen met: en weinigen zijn geroepen). Met zo’n meer dan acht miljard mensen bewonen we een planeet die in feite van allen is, maar waarvan de opbrengst niet aan allen toekomt.

Ooit kreeg het leven vaart door de ontwikkeling van landbouwtechnieken en ontginning. Nu leidt wat we overbevolking noemen, tot overlast en verwerft een klein deel bevoorrechten het grootste deel van de koek waarvoor zelfs niet de handen uit de mouwen gaan. In het rijke deel van de wereld is produceren, zoals Caparrós het illustreert, verandert in dienstverlening. Werken behoort toe aan het anonieme, arme deel van de wereldbevolking.

Werken behoort toe aan het anonieme, arme deel van de wereldbevolking

In tegenstelling tot rurale volkeren uit het verleden, leven we niet meer zij aan zij, maar boven op elkaar in steden die strijden om wie de grootste en de hoogste heeft. We leven boven op elkaar en reizen onder de grond. In veel landen is door de verstedelijking de infrastructuur niet toereikend om gehaaste mensen naar hun dagelijkse bestemming te brengen.

Overal is het naast wachten en aanschuiven, vinkjes plaatsen om bureaucratische procedures genormeerd te laten verlopen. Vrije keuze betekent voldoen aan verwachtingen in een wereld waarin gedrag steeds meer en beter wordt gemonitord. Alles is gericht op voorspelbaar gedrag dat via algoritmes en modellen in kaart wordt gebracht.

China

China zet daarin de toon. Hoewel China nagenoeg even groot is als de Verenigde Staten, leven er in China een veelvoud aan mensen die willen wonen en eten, en net als elders vooruitgang willen ervaren.

Als een tsunami spoelt alles naar verstedelijking. En vergelijken we het elektriciteitsgebruik niet alleen in die steden, maar van alle wereldbewoners, dan zien we in Noord-Amerika een duizendvoudig gebruik van wat Afrikanen toekomt. Om maar over de ecologische voetafdruk te zwijgen.

Meer technologie lijkt het wondermiddel, maar kan de wereld bijvoorbeeld de duizendvoudige toename van elektrische auto’s aan? In zijn boek laat Caparrós zien hoe versluierend statistiek werkt. Gemiddeld gezien zijn we, zoals Multatuli het schreef, vanaf de maan gezien allen even groot, maar focussen we in op menselijke schaal dan is er op welk gebied dan ook een grote tegenstelling tussen arm en rijk.

Of het nu gaat om wonen, eten of vervoer, of het nu gaat om gebruik, van water, stroom of fossiele brandstoffen of om verkwisting en afvalproductie.

Ofschoon er zo ongeveer evenveel mannen als vrouwen zijn, ondervinden vrouwen nog altijd meer achterstelling dan mannen

Ofschoon er zo ongeveer evenveel mannen als vrouwen zijn, ondervinden vrouwen nog altijd meer achterstelling dan mannen. Bovendien hebben veel vrouwen nogal te maken met verminking en uithuwelijken, zoals Caparrós in een volgend hoofdstuk uitwerkt.

Ook is er een ongelijkheid tussen kinderen in het rijke en in het arme deel van de wereld. Geboren worden in die laatste wereld betekent minder schooljaren en vroeg meeverdienen. Vaak zijn zij ook slachtoffer van geweld.

Daarnaast worden we ouder terwijl we jong blijven in ons hoofd. We worden geconfronteerd met cijfers en statistieken die meer verdoezelen dan openbaren en we weten weinig over wat sterftecijfers laten zien en wat dat demografisch betekent. Allen gaan we eens dood. Maar ook in sterven en doodrituelen zijn de verschillen groot.

Eenkarakteristiek van onze tijd is de toename in autonome landen met het daaraan gekoppelde nationale bewustzijn en grensbewaking

Een andere karakteristiek van onze tijd is de enorme toename in autonome landen met het daaraan gekoppelde nationale bewustzijn en grensbewaking. Wat al die landen dan weer gemeen hebben, is het heffen van belastingen maar ook daarin is de evenredigheid ver zoek.

Dat geldt ook voor wat wel wordt gezien als het fenomeen van vooruitgang: het democratisch besef. Maar ook dat besef wordt overal verschillend uitgelegd door zwendel, vriendjespolitiek en het gebrek aan transparantie. Het vertrouwen in wat een democratisch gekozen overheid heet, neemt overal af en heeft als bijwerking het opkomend populisme, een neoconservatieve beeldvorming die ook wel politieke  verrechtsing wordt genoemd.

Terwijl het oog van armoede wordt afgewend en er als doekje voor het bloeden in welvarende landen voedseluitdelingen zijn, wordt rijkdom schaamteloos geëtaleerd

Terwijl het oog van armoede wordt afgewend en er als doekje voor het bloeden in welvarende landen voedseluitdelingen zijn, wordt rijkdom schaamteloos geëtaleerd. Topbankiers zijn gemuteerd in topcriminelen, maar wie dat durft te zeggen, wordt weggehoond.

Oorlogen zijn alleen maar een item in het nieuws als de hoeveelheid slachtoffers bovenmatig is. Westerse media hebben het meer over de oorlog in de Oekraïne dan over het leed in Gaza. Hoe hypocriet kan het allemaal zijn, Caparrós opent de ogen voor wat dat betekent.

En zo tolt de aarde om de zon en smelt het ijs aan de polen. Seizoenen verdwijnen uit beeld omdat alles wat het hart begeerd wordt uitgestald. Wat vers is in supermarkten, komt uit vriezers en wordt via gastoevoeging en mistmachines – machines die een waas vocht produceren – als gezond aangeprezen.

Wat gezond behoort te zijn, wordt kant en klaar bereid, en waar obesitas een beschavingsziekte is, is ondervoeding de ‘beschavingsziekte’ van de armen. De rijkdom van onze tijd, zo schrijft Caparrós definieert zich als de overvloed van het overbodige en nutteloze.

Aan de bijwerkingen van die overvloed wordt voorbij gekeken totdat het leven even stilvalt. Een niet levend organisme – lapandemia zoals Caparrós daarover spreekt – is in staat, als bij een komma, de wereld even naar adem te laten happen. En vervolgens wordt weer snel opgeschakeld naar een nog hogere versnelling.

Tweedeling

In het niet al te verre verleden sprak men in het Westen over een klassenmaatschappij waarin de arbeiders tegenover de producenten stonden en waarin sprake was van een bovenklasse van geletterden en een onderklasse van minder geletterden.

Daarnaast was er de tweedeling tussen man en vrouw waarbij de man een baan had en de vrouw huisvrouw was, dat wil zeggen geen baan had ofschoon zij het vuile huishoudwerk deed. Maar ook dat laatste wordt heden ten dage uitbesteed aan migranten.

Daarnaast had men de tweedeling in ‘blank’ en ‘niet blank’. Ook dat is onze tijd gemuteerd. Onze tijd kenmerkt zich door een in omvang toenemende groep die wel het precariaat wordt genoemd met daarnaast en erg kleine bovenlaag van zeer gefortuneerde mensen die het aan niets ontbreekt. De wereld waarin rijkdom extreem is geworden en uitvoerig in beeld wordt gebracht. Zoals onlangs de bruiloft in Mumbai waartoe delen van de stad werden afgesloten voor het plebs.

Bovendien wordt die rijke bovenlaag steeds rijker door fiscale manipulaties en het wegzetten van geld, dat in alle opzichten virtueel is geworden, in belastingvriendelijke oorden. Dat leidt ertoe dat die bovenlaag nauwelijks vaak niet meer dan 1 procent belasting betaalt, en de midden- en onderklassen door een veel hogere belastingdruk opdraaien voor het in stand houden van wat nog over is van een publieke sector.

Dat houdt in, dat wie gefortuneerd is vaak ook nog bovenmatig profiteert van de door met publiek geld gefinancierde zorgsector en andere institutionele instellingen. Caparrós verwijst daartoe onder andere naar wat Mariana Mazzucato daarover schrijft.

Zeevaart

Het Westen is ooit aan een zegetocht over de wereld begonnen via ontwikkelingen in de zeevaart. Boten zijn sinds mensenheugenis het transportmiddel bij uitstek geweest. Zeemachten hebben al dan niet afgedwongen overzeese handelsbetrekkingen tot stand gebracht die aan de oorsprong van grote rijkdom ligt.

Nog niet zo heel lang geleden had bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk overal ter wereld handelsposten waar men terecht kon in de eigen taal en men leefde naar Britse opvattingen.

Die rol is nu in militaire zin overgenomen door de Verenigde Staten van Amerika die overal ter wereld militaire bases hebben weten af te dwingen. En ofschoon de luchtvaart meer snelheid in vervoer heeft gebracht, zijn het toch de grote zeeschepen vol containers die op geleide van traders de rijke wereld van overvloed voorzien.

Het enige verschil met de zeeschepen van vroeger is de enorme vervuiling die de huidige vrachtboten te weeg brengen. Waar vroeger het varen via windkracht verliep, gaat het vervoer nu via alles vervuilende brandstof.

Waar iets met een schip gebeurt, ontstaat een enorme milieu catastrofe die even snel weer uit beeld verdwijnt. Cruiseschepen vervuilen havenplaatsen en doen steden zuchten over wat toerisme teweeg brengt. En niets wordt zo tot zwijgen gebracht als het tegengeluid. Want wie geld heeft koopt de media op en zet redacties naar de hand. De Franse familie Arnault is daar zo’n voorbeeld van.

Lezen dat boek

Elke morgen wordt ook weer gisteren en wat de waan van vandaag is, hypet morgen verder op een nieuwe hype. In het boek dat gaat over de ‘geschiedenis’ van vandaag sluit Caparrós elk hoofdstuk af met een petite histoire waarin aan de hand van een bijzonder iets en iemand de geschiedenis begint te blozen.

Caparrós schreef een boek waarvan je mag hopen dat er snel een vertaling beschikbaar komt, zodat velen inzicht kunnen krijgen in de waardevolle informatie over wat het gif van deze tijd met ons doet. Het boek laat zien hoe het ons als gehypnotiseerd doet wegkijken van de storm die op komst is. Er is geen sprake van een homeopathische verdunning van gif waardoor een heilzame werking ontstaat.

Je zou het boek met een variatie op het befaamde boek van Galeano de open wond van de westerse beschaving kunnen noemen. Want hoe zal morgen gisteren worden? Het boek sluit in meer algemene zin aan op het boek Bekommernis dat ikzelf onlangs publiceerde en waarin ik uitwerk dat een ethisch-ecologisch scholing van jongs af aan een tegengif kan vormen. En anders … 

Martín Caparrós, El mundo entonces, una historía del presente, Random House, , Barcelona, 2023, 425 pagina’s.