Naast een recensie van het boek, wil ik zijn boek contrasteren met mijn onlangs uitgekomen boek: Bekommernis, zorg voor de instandhouding van het leven vanuit bevrijdingsfilosofisch manifest. Ik doe dat omdat veelal het kapitalisme als de oorzaak van de huidige crisis wordt gezien.
Maar het kapitalisme is een menselijk product en is, zoals ik het uitwerk, een manifestatie van een dominant uitgedragen westerse beschavingsopvatting. Die dient te veranderen wil men realiseren waarvoor Saito een pleidooi houdt: een degrowth-communisme.
Marxistische beroemdheid
Kohei Saito schreef in 2020 een boek over het kapitalisme dat als de Hydra van Lerna, het Griekse mythologische monster met negen slangenkoppen, op een gezwelachtige manier is uitgegroeid: iedere keer dat men de Hydra de kop afhakt, groeit die dubbel weer aan.
Anders gezegd: symptoombestrijding laat de oorzaak voortbestaan en verergert zelfs de stinkende wonden van een zachte heelmeester. Het kapitalisme is niets anders dan een woekergroei, een groei die nooit stopt.
Saito geeft een geheel nieuwe lezing van Marx’ analyse over die woekergroei waarbij hij Marx wil plaatsen als een ecosocialist avant la lettre: de laatste jaren van Marx zouden, aldus Saito, gekenmerkt zijn door een omslag in diens denken omdat de nadruk kwam te liggen op degrowth (merkwaardig, het gebruik van deze Engelse term in relatie tot een werk van Marx dat volledig Duitstalig is) en de vorming van commons (bij dit begrip overigens geen verwijzing naar iemand als Guy Standing die daar uitvoerig over schreef).
Guy Standing: The plunder of the commons:
Het boek van Saito kreeg een enorme respons en werd in vele talen vertaald. In dewereldmorgen.be verscheen reeds een uitgebreide recensie op het boek, waarbij Ludo de Witte terechte kanttekeningen plaatste bij de Marx interpretatie van Saito.
In 2022, twee jaar na de Japanse uitgave, verscheen de Nederlandse vertaling met een eigen voorwoord. Inmiddels is het boek toe aan een derde druk. Het boek van Saito past in de reeks kritische boeken die zijn geschreven over het Antropoceen, over degrowth en over extinctie.
Zoals in veel van die boeken wordt de schuld van alle ellende die op ons afkomt bij het kapitalisme gelegd. Dat gebeurt ook in dit boek. Van dat kapitalisme, wordt dan gezegd, zijn met name de ontwikkelingslanden – de landen in the global south – de dupe.
Zij zitten vast in schuldenproblematiek en afhankelijkheidsrelaties, in een opdeling van de wereld in het centrum en de periferie. Een opdeling die voortkwam uit de wereldsysteemtheorie van Immanuel Wallerstein.
Maar in plaats van te luisteren naar academici uit the global south – mensen die de dupe zijn van dat denken – wordt over hen door mensen uit het centrum gesproken.
Het is de westerse visie die richtinggevend is voor het reilen en zeilen in de wereld. Het is een westers perspectief op beschaving en vooruitgang dat moet worden gevolgd, wil men de ondergang van de mensheid voorkomen, zo wordt gezegd.
Doch die arrogantie van westerse academici staat aandacht voor denkers uit the global south in de weg. Dat is het punt dat ik in mijn boek Bekommernis maak.
Ofschoon in het boek van Saito verwezen wordt naar buen vivir, naar la via campesina en naar de Zapatisten, is er met uitzondering van de Boliviaanse politicus Álvaro García Linera geen aandacht voor of verwijzing naar Latijns-Amerikaanse intellectuelen.
Zij zijn het echter die de westerse – eurocentrische – vooronderstellingen onder kritiek plaatsen en de relatie centrum/periferie op zijn kop hebben gezet.
Zoals ik het in mijn boek uitwerk staat niet een rem op het kapitalisme centraal, maar dient de dominant geworden westerse beschavingsopvatting fundamenteel te worden herzien.
Het gaat om gedrag. En dat gedrag houdt in dat al wat niet aan de westerse norm voldoet onbeschaafd en onontwikkeld is. Het kapitalisme is evenwel niet meer maar zeker ook niet minder dan de manifestatie van een civilisatieproces dat vanaf 1492 wereldwijd werd uitgedragen.
Oogkleppen
‘Doet u al iets tegen de opwarming van de aarde? Gebruikt u soms een ecotas om het plastic gebruik te beperken? Of hebt u uw auto al ingeruild voor een elektrische? Laat ik eerlijk zijn: zulke goede bedoelingen leiden nergens toe. Erger nog, ze kunnen zelfs schadelijk zijn.’
Zo valt Kohei Saito aan het begin van zijn boek met de deur in huis. En de noodzaak tot Systeembreuk is precies waar het hem – en zijn medestanders zoals Jason Hickel en Tim Jacksons – om gaat. Er moet een eind komen aan een op aanbod gestuurde economie.
Daarvoor dient in de plaats een circulaire economie te komen, willen we de vernietiging van het leven voorkomen. ‘Mensenlevens of de economie’ is het dilemma waar we volgens Saito voor staan.
Hij parafraseert onopgemerkt wat Enrique Dussel formuleerde als: je geld of je leven. Maar zoals zovele andere Latijns-Amerikaanse hervormingsdenkers lijkt hij deze filosoof niet te kennen.
Wat verandert dient te worden is, aldus Saito, een economische opvatting die gebaseerd is op groei. Op consumentisme. Want ook groene groei is groei, zoals Hickel dat uitwerkte.
Om in de taal van Karl Marx te spreken – de filosoof die in dit boek zo centraal staat – zijn heden ten dage de SDG’s (VN Sustainable Development Goals) het nieuwe ‘opium voor het volk’.
Niet langer valt te ontkennen dat de invloed van de mens als een katalysator werkt op klimatologische verandering. Wat vaststaat, aldus Saito is, dat ‘onze beschaving zich geconfronteerd ziet met een existentiële crisis’.
The great reset
Om ons overleven veilig te stellen, zo lezen we, kunnen we de oplossing niet overlaten aan ‘een elite van politici en deskundigen’ Als we het aan hen overlaten dan zullen alleen de superrijken ervan profiteren.
We zullen zelf in actie dienen te komen omdat de vernietiging van ons leefmilieu ons allen treft. Via de aanpak van kapitalistische uitwassen komt hij terecht bij Marx als de filosoof die het ontstaan en de uitbouw van het kapitalisme grondig heeft bestudeerd.
Punt is echter – en misschien tegelijkertijd de kritiek op Saito’s boek – dat het kapitalisme in feite een ander woord is voor een marktdenken zoals dat is voortgekomen uit de mondiale kolonisatie en neo-kolonisatie.
Dat wil zeggen het kapitalisme als zodanig – de wereld van het grote geld en de nefaste uitwerking van het zich toe-eigenen daarvan – kent geen normen of waarden, noch een ethisch-ecologische ethiek.
Het kapitalisme is niet anders dan een manifestatie van een beschavingsopvatting die voortkomt uit het dominant worden van westerse zienswijzen en kennisontwikkeling nadat het kolonialisme vanaf 1492 wereldwijd de vleugels uitsloeg.
In mijn onlangs verschenen boek Bekommernis, over de instandhouding van het leven vanuit bevrijdingsfilosofisch perspectief heb ik dat uitgewerkt. Verandering van het systeem – een systeembreuk – vergt een mentaliteits- en gedragsomslag die met name na de opgang van het neoliberalisme in samenhang met de digitale revolutie de desastreuze destructie versnelt.
In zijn boek gaat Saito in op de vervlechting van kapitaal, maatschappij en natuur waarbij hij vertrekt van wat hij in navolging van de Duitse sociologen Ulrich Brand en Markus Wissen de imperiale levenswijze noemt.
Het begrip staat voor ons – op westerse leest geschoeid – consumentengedrag en onze mens- en natuuropvatting. Die levenswijze komt voort uit plundering van natuurlijke hulpbronnen in voormalig gekoloniseerde landen: the global south.
‘De verslechtering van de levensomstandigheden van de inwoners in het globale Zuiden is een noodzakelijke voorwaarde voor het kapitalisme, en de onderhorigheid van het Zuiden aan het Noorden is geen uitzondering maar de norm.’
Niets is moeilijker dan onthechten en afstand doen van een comfortabele (imperiale) levenswijze die migranten – naast de vlucht voor oorlog en klimaatverandering – zo verleidt tot vertrek van huis en haard.
Het is ons comfortabele leven dat we als norm hebben uitgezaaid, waarin we bijvoorbeeld wegkijken van de vervuilende grondstofontginning die nodig is om onze iPhone te laten werken.
Zoals Saito het formuleert: we maken onszelf wijs dat rijke landen de milieuproblemen kunnen oplossen door technologische innovatie en economische groei waarbij we in het Westen wegkijken van wat het elders in de wereld aanricht.
De misopvatting in dit boek – die ik in mijn boek Bekommernis vanuit the global south aanvecht – klinkt op uit wat Saito formuleert als: ‘Het kapitaal heeft de aarde kaalgeplukt’. Maar het kapitaal plukt niks!
Het is de mens die plukt vanuit een opvatting die door het Westen is geformuleerd als: “We hebben het recht om te doen wat we doen omdat de aarde van ons is. (Zie daarover Enrique Dussel in El llamado de la naturaleza y la revolución del sentido común.)
Ook elders formuleert Saito het als: ‘Het kapitalisme gebruikt niet alleen de mens als instrument voor het kapitaalaccumulatie, maar beschouwt ook de natuur botweg als object om te plunderen. Het is een van de fundamentele stellingen van dit boek.’
Maar het is juist andersom. Het kapitalisme gebruikt niets, het is de mens die geld heeft gecreëerd en er een wereld vanuit winstaccumulatie op heeft uitgebouwd: na de adellijke beschavingsopvatting en de opvatting van de kerk, werd de burgerlijke beschavingsopvatting de norm waarop iedereen zich diende te richten.
Al het ander was onontwikkeld, primitief, barbaars of onbeschaafd. En nog altijd wil het Atlantische bondgenootschap normerend zijn over hoe men zich in het geglobaliseerde ‘dorp’ dient te gedragen.
Academische arrogantie
Zoals ik al aangaf, baseert Saiko zich voornamelijk op westers georiënteerde auteurs en wetenschappers. Niet anders dan wat we in onze academische wereld normaal zijn gaan vinden. Prestige wordt ontleend aan publicatie in gezaghebbende westerse tijdschriften.
Heel anders wordt dat gezien door Afrikaanse, Aziatische en Zuid-Amerikaanse wetenschappers. Zij spreken over een westerse arrogantie die voorbijgaat aan kennis die vanuit de andere culturen wordt aangereikt. Dat is ook een van de aspecten die ik benadruk in mijn boek, de kritiek op westerse navelstaarderij.
Al te vaak wordt voorbij gekeken – ook door Saito – over hoe Marx buiten het Westen werd gelezen. Zo is ook de voor Saito zo veel betekenende brief aan Vera Zasoelitsj al in 1990 uitvoerig door Dussel becommentarieerd.
Hij deed dat in El último Marx (1863-1882) y la liberación Latinoamericano, un comentario a la tercera y cuarta redacción de ‘el Capital’.
In tegenstelling tot wat we bij Saito lezen, schreef Marx niet één editie van Das Kapital maar bleef hij eraan schrijven waarbij de vierde editie onvoltooid bleef. Dussel haalt in zijn boek de eerste editie van die brief aan Zalsoelitsj aan in een hoofdstuk waarin het gaat over de late Marx en Latijns-Amerika.
Marx schreef: In discussing the genesis of capitalist production, I said [that the secret is that there is at bottom ‘a complete separation of … the producer from the means of production’ (p. 315, column l, French edition of Capital) and that ‘the expropriation of the agricultural producer is the basis of the whole process. Only in England has it been so far accomplished in a radical manner. … But all the other countries of Western Europe are following the same course’.
Dussel onderstreept daarin: de exploitatie van de campesinos (de landbewerkers, de dagloners in Latijns-Amerika). (https://www.marxists.org/archive/marx/works/1881/zasulich/draft-1.htm)
Meestal wordt Marx vanuit een economische invalshoek gelezen en wordt voorbij gekeken aan het ethische fundament waarop zijn analyse is uitgebouwd. Ofschoon ook Sartre al de link legde naar het humanisme in Marx, is het de verdienste van Saito dat hij Marx ‘actualiseert’.
Hij werkt uit dat Marx welzeker bekend was met wetenschappers die in zijn tijd grondleggend en revolutionair werk schreven zoals William Stanley Javons (de Paradox van Javons), Justus von Liebig, Karl Fraas en Thomas Robert Malthus (Zie bijvoorbeeld https://www.rosalux.de/fileadmin/rls_uploads/pdfs/159_weiss.pdf )
Ook Charles Darwin mag niet onvermeld blijven, (https://www.bbvaopenmind.com/en/science/leading-figures/two-clashing-giants-marxism-and-darwinism/) maar ook daarover schrijft Saito niets.
Ook lezen we niets over de afschaffing van de slavernij die tijdens het leven van Marx op gang kwam, noch iets over de manier waarop Marx over zwarte slavernij dacht. (Zie bijvoorbeeld: https://www.historicalmaterialism.org/article/did-marx-defend-black-slavery/)
Ook Saito gaat voorbij aan het ethische fundament van Marx en legt alle nadruk op zijn ecologisch engagement. Door expliciet de nadruk op dat ecologische en communale te leggen – het degrowthcommunisme – ontstaat er een hineininterpretieren.
Saito legt begrippen als degrowth-communisme, greenwashing en ecosocialisme in de mond van Marx. Ofschoon hij het heeft over de niet-westerse belangstelling van Marx, perkt hij dat in tot levensvormen in Germaanse culturen en tot de agrarische gemeenschappen in Rusland: de Mir.
Te pretentieus
Het is goed dat de lezing van Marx leidt tot overdenkingen naar omgroei, zoals Ludo de Witte dat noemt. Maar dit is wat anders.
In mijn lezing schreef Saito een boek dat wellicht ogen opent voor een andere lezing van Marx maar waarbij hij blijft hangen in een systeem-denken waarin niet het kapitalisme maar een beschavingsopvatting tot een mentale omslag zal moeten leiden. Een mentale omslag in het denken die nodig is om de mensheid van ondergang te redden.
Zoals hij het in welhaast een tussenzin in zijn inleiding schrijft: ‘Wat vaststaat is dat onze beschaving zich geconfronteerd ziet met een existentiële crisis.’ Maar vervolgens raakt dat begrip beschaving ondergesneeuwd.
Kohei Saito, Systeembreuk, Een nieuwe visie op kapitaal, natuur en maatschappij als antwoord op de klimaatcrisis, Arbeiderspers, 2023.
Wil Heeffer, Bekommernis, zorg voor de instandhouding van leven vanuit een bevrijdingsfilosofisch perspectief, Boekscout, 2024.
Zie ook:
https://www.redalyc.org/journal/6437/643768099011/html/
https://www.redalyc.org/journal/6437/643768099011/html/
https://www.ijhssi.org/papers/v3(2)/Version-3/B0323012014.pdf
