Het was nogal illusionair te denken dat met de nederlaag van Hitler, Mussolini en consoorten het nazisme en fascisme definitief verslagen waren. Want het fascisme, dat nooit echt is weggeweest, is aan een nieuwe opmars begonnen.
Verontrustend daarbij is wel dat het nieuwe fascisme niet langer meer gerelateerd kan worden aan een of andere politieke partij of een radicaal-rechtse politicus, maar veel diffuser verspreid is over de gehele samenleving. En zo de fascistoïde voedingsbodem vormt van het politieke fascisme.
Onder het dunne ‘schilletje van onze westerse beschaving’ bevindt zich dus onderhuids een fascistoïde onderlaag. Gevoed door vooroordelen en xenofobie kan daarbinnen het denken ontaarden in kwaadaardig, rancuneus gedrag.
Dit is een gedrag dat zich in het geval van bedreigende, maatschappelijke problemen als het verlies van waarden, economische tegenslag, chauvinisme en kortzichtigheid, kan gaan richten op andersdenkenden, die dan als ‘zondebokken’ worden aangemerkt en uiteindelijk worden aangevallen.
Zo ontstaat een guur klimaat waarin het politieke fascisme kan opbloeien. Hiervan bestaan talloos veel definities maar de kern ervan is steeds de nadruk op monistische waarden: één volk, éen rijk, één leider.
Een dergelijk fascisme is vooral een Westers fenomeen, dat opkwam in de twintiger jaren van de vorige eeuw, als reactie op het opkomend socialisme.
Volgens socioloog Theodor Adorno1 wordt de fascistoïde voedingsbodem gevormd door maatschappelijke stromingen of groeperingen en individuen die aan behoud van gezag, hiërarchie en autoritaire structuur boven alles de voorkeur geven.
De fascistoïde persoonlijkheid heeft vooral behoefte aan zekerheid, maar het ontstaan van racisme, antisemitisme en vooroordelen zijn in hoofdzaak te wijten aan de sociale structuur en cultuur van een samenleving.
Het hedendaags fascisme gaat schuil onder ogenschijnlijk onschuldige dekmantels volgens Umberto Eco2.
De Vlaamse schrijver Stefan Hertmans verwijst in zijn Verschuivingen ook naar Adorno, wijst erop dat het totalitarisme momenteel weer voor de deur staat en dat het fascisme niet zozeer terugkeert in militair uniform, ‘maar in pak en das.”
Als schimmige gedaanten in keurige en chique maatkleding dus.
Dit is E-brief 003, juni 2024 van Rein Heijne voor het Huis van Erasmus.
Notes:
1 Theodor Adorno (1903-1969) was een Duits socioloog, filosoof en literatuurcriticus. Zijn voornaamste werk De dialectiek van de Verlichting (1944) schreef hij samen met collega Max Horkheimer (1895-1973) (nvdr).
2 Umberto Eco (1932-2016 was een Italiaans auteur, vooral bekend van zijn historische detectiveroman De Naam van de Roos (1980). Recent werden drie essays van zijn hand gepubliceerd als Hoe herken ik een fascist. (nvdr).
Steun voor een nieuwe website
We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.
