De oorlog in Gaza laat zich ook voelen in de culturele sector. Sommige onafhankelijke kunstencentra zijn een dag in staking gegaan uit solidariteit met de Palestijnse bevolking, andere publiceerden statements waarin ze oproepen voor een boycot van de culturele uitwisselingen met Israel. Deze initiatieven gaan de oorlog wellicht niet stoppen maar ze tonen aan dat er zich een opinie vormt bij de bevolking als het gaat over de rol van Israël. De oorlog zorgt ook voor een hernieuwde discussie over antisemitisme, kolonisatie en racisme.
Het oplaaiend antisemitisme in Duitsland heeft er ondermeer voor gezorgd dat er ook binnen de Documenta structuren, een van de grootste kunstmanifestaties ter wereld, onenigheid is ontstaan. Het 6 koppig internationaal comité van deskundigen, dat is aangesteld met het doel een concept voor de manifestatie van 2027 uit te werken, is afgetreden. Zij doen normaliter een voorstel aan de organisatoren naar welke richting het inhoudelijk concept kan uitgaan en wie als curator kan aantreden op de volgende Documenta. De interne onenigheid is ook hier ontstaan door discussies met betrekking tot antisemitisme. Het thema ligt zeer gevoelig in Duitsland na de omstreden Documenta uitwerking van 2022 toen antisemitisme en kolonisatie voor heibel en verhitte debatten zorgden in de Bondsrepubliek. Kunst werd een politieke bevraging van hoe mensen met Holocaust en kolonialisme omgaan in de tegenwoordige tijd. De effecten waren niet te onderschatten. Joodse organisaties en politieke partijen vroegen zelfs om de tentoonstelling stil te leggen. Een aantal banner’s met betrekking tot het thema werden verplaatst of weggenomen tegen de zin van de curatoren. De bewoners van Kassel, met wie ik toen sprak, vonden het geen probleem om er over te praten in het kader van een kunstmanifestatie maar de politiek tilde, onder druk van Joodse organisaties, zwaar aan de benadering van deze thema’s door kunstenaars en kunstcollectieven uit voormalige en bestaande koloniale gebieden waaronder Palestina. Het huidig comité was blijkbaar gevraagd om met deze gevoeligheden rekening te houden. https://www.dewereldmorgen.be/artikel//de-documenta-van-het-volk/
De Süddeutsche Zeitung onthulde op 9 november dat het comité lid Ranjit Hoskoté, een Indiase dichter en cultuurtheoreticus, in 2019 een verklaring heeft ondertekend met een expliciet antisemitische inhoud. Er wordt hem een verwantschap met de BDS beweging aangewreven. BDS is een internationale beweging die oproept tot verzet tegen Israël met als doel het land te bewegen haar verplichtingen ten overstaan van mensenrechten na te komen in Palestina. De Documenta zag zich verplicht Ranjit zonder pardon uit het comité te verwijderen omdat hij bij zijn aanstelling had gezwegen over zijn engagement. Blijkbaar zijn alle 6 comitéleden bij hun aanstelling daarover bevraagd. Ranjit reageert geschokt en zegt veroordeeld te zijn op basis van één enkele handtekening onder een petitie en niet de kans gekregen te hebben zich te verdedigen. De giftige atmosfeer laat geen ruimte voor een genuanceerde discussie. “Er wordt mij gevraagd een algemene en onhoudbare definitie van antisemitisme te aanvaarden die het Joodse volk op een hoop gooit met de Israëlische staat en elke uiting van sympathie met het Palestijnse volk gelijk stelt met steun aan Hamas”, zo zegt hij.
Op 13 november nam de Israëlische kunstenaar, filosoof en theoreticus Bracha Lichtenberg Ettinger op haar beurt ontslag uit het comité. Bracha zegt dat haar ontslag geen uitstaans heeft met de ophef rond Ranjit, maar ze verwijst wel naar moeilijkheden binnen het comité sinds de aanslag van Hamas. Ze had een onderbreking gevraagd van de samenkomsten maar daar werd niet op ingegaan, volgens de organisatoren omwille van de geavanceerde besprekingen binnen het comité die moeten leiden tot het snel aanstellen van een curator voor Documenta 16.
Op 16 november besloten ook de 4 overige leden van het comité, “onder druk van het toenemend antisemitisme in Duitsland en de gepolariseerde debatten over het thema”, zich terug te trekken. Ze zeggen beland te zijn in een uiterst moeilijk besluitvormingsproces. De directie van Documenta kon niet anders dan de ontslagen te aanvaarden en moet nu op zoek naar een nieuw comité.
Op hetzelfde ogenblik dat het comité ontplofte, toevallig of al een beetje vooruitziend (?), organiseerde het Documenta Instituut, een tak binnen de Documenta organisatie, op 17 en 18 november een symposium met als titel: “Kunst, politiek, publiek – Documenta 15 als keerpunt” met als doel te reflecteren en lessen te trekken uit de gebeurtenissen van 2022. Het 8 uren durende debat was live te volgen op een You Tube kanaal.
Documenta is historisch gezien een manifestatie met een grote betekenis voor artistieke vrijheid en openheid. Tijdens het symposium werden door de deelnemende experts een aantal quote’s in het midden gebracht die tot nadenken stemmen voor de evaluatie van de Documenta. Zo zei er iemand dat nationalisme eigen is aan de bevrijdingsbewegingen, iemand anders opperde dat de kritiek op het antisemitisme niet mag teruggeschroefd worden naar het Nazi tijdperk maar zich vandaag richt naar de staat Israël. Post koloniaal is niet antikoloniaal, zo werd gesteld. De reacties van joden en andere linkse bewegingen tijdens de Documenta van vorig jaar zijn niet uitzonderlijk maar maken deel uit van de maatschappelijke betrokkenheid. Links is in deze discussies altijd al met nederlagen geconfronteerd geworden, omdat het recent historisch erfgoed en de rijkdom van de Joodse gemeenschap, die een deel van de economische wereld en media in haar greep heeft, een open politieke discussie in de weg staan.
Documenta is al sinds haar ontstaan een forum van politieke discussie. Te beginnen met introductie van de pop art in de jaren zestig die door velen in de Europese kunstwereld werd aanzien als een vorm van Amerikaans imperialisme. Vermeden moet worden dat politiek de discussie gaat bepalen binnen de organisatie van Documenta. Het lijkt er op dat dit wel eens zou kunnen gebeuren al maakt de organisatie zich sterk dit niet te laten gebeuren. De subsidiekraan mag niet, zoals in Israël gebeurt met de grenzen van de Gaza, tekeer gaan als een zwaard van Damocles. Kunstenaars en cultuurfanaten denken anders dan politici over de maatschappij, met meer zin voor verbeelding en diepgang gekoppeld aan een debatcultuur. Maar kunst is anderzijds ook ingewikkeld zoals de maatschappij ingewikkeld is.
