Begin september werd een maatschappelijke assistente aangevallen en verkracht door een gedetineerde, tijdens een gesprek in een spreeklokaal in de gevangenis van Antwerpen. Overbevolking in de gevangenis speelt hierbij een belangrijke rol, verklaarde gevangenisdirecteur An Janssens kort daarna aan VRT NWS. “Dat zorgt voor extra stress, frustratie, woede en agressie bij gevangenen.”

Personeelstekort is een andere onderliggende oorzaak. Normaal horen er twee cipiers voor het lokaal op de gang te staan. Dit keer stond er maar één en op het moment dat het gebeurde stond deze juist wat verderop in de gang, waardoor het even duurde voordat die het slachtoffer hoorde. Ook waren de cipiers niet op de hoogte dat de alarmknop in het lokaal niet werkte, omdat ze die wegens tijdgebrek niet regelmatig konden testen.

In juni nog publiceerden toezichtscommissies jaarverslagen met schokkende resultaten over de leef- en werksituatie in de gevangenissen in heel Vlaanderen. Naar aanleiding hiervan spraken wij uitgebreid met cipier Hans Van Nieuwenhuyze (48) van de gevangenis in Gent over hoe het is om in deze zorgwekkende omstandigheden te werken. Net drie dagen voor ons gesprek was de vrouw in de Antwerpse gevangenis slachtoffer geworden van deze aanslag.

“Alles moet rapper”

“Dat komt doordat er te weinig personeel is”, verklaart ook Van Nieuwenhuyze. “Alles moet dan rapper gaan, waardoor je een situatie soms minder goed kan inschatten en je minder goed ziet of iemand onder druk wordt gezet of mishandeld.”

Dertig personeelsleden in één jaar vertrokken

Al 25 jaar werkt Van Nieuwenhuyze als cipier in de gevangenis in Gent. Evenals in Antwerpen is personeelstekort in Gent een groot probleem.

“Vroeger was er altijd voldoende personeel, waardoor we meer tijd hadden. Dan leerde je gedetineerden beter kennen. En op die manier was er iets minder agressie. De laatste jaren bestaat er een enorm tekort. We vinden moeilijker iemand die de job nog wil doen. De job komt ook vaker negatief in het nieuws, waardoor mensen bang zijn om er te beginnen werken.”

Zelf vindt Van Nieuwenhuyze zijn werk totaal niet meer moeilijk. “Maar voor iemand die nu begint, is het niet altijd gemakkelijk. Er is veel agressie en tegelijkertijd is personeel erg jong en vaak nog te weinig opgeleid om met zulke mensen om te gaan. Mondelinge agressie maken we tien tot vijftien keer per dag mee. Fysieke agressie gemiddeld één keer per week. En zware doodsbedreigingen horen we zo’n tien keer per week. Ik ben er langzaam overheen gegroeid en weet nu perfect hoe je ermee moet omgaan. De huidige opleiding schiet hierin echter te kort.”

“Onder ons personeel is zo’n 70 procent misnoegd, tegenover 30 procent die nog altijd goed gezind is”

“Na zoveel jaar doe ik mijn werk nog steeds met plezier, maar ik ben een uitzondering. Het afgelopen jaar zijn ongeveer dertig mensen vertrokken, omdat ze dit beu zijn en iets anders zoeken. Met genoeg personeel heb je meer tijd om betere controles uit te voeren en om met gedetineerden eens te babbelen.”

“Nu geef je eten en doe je zo rap mogelijk de deur weer toe, om naar de volgende cel te gaan. Onder ons personeel is zo’n 70 procent misnoegd, tegenover 30 procent die nog altijd goed gezind is. En tot de laatste groep behoren vooral mensen die er al langer werken.”

Niemand kan verlof nemen

Twintig personeelsleden komt de gevangenis van Gent nu tekort. “Dit wil ook zeggen dat niemand verlof kan nemen. Het afgelopen jaar werd 95 procent van de aangevraagde verlofdagen ingetrokken. Velen melden zich vervolgens ziek, wanneer ze hun verlof niet kunnen krijgen.”

Van Nieuwenhuyze heeft dit jaar enkel zijn lange verlofperiode gehad. “De overige verlofdagen vraag ik sowieso niet aan, omdat mijn aanvraag dus toch wordt ingetrokken. De meesten denken op den duur zo.”

De gevangenis in Gent heeft drie vleugels. Als kwartierchef op een vleugel maakt Van Nieuwenhuyze onder andere de planning op voor zijn team. Een shift duurt acht uur en er zijn drie shiften per dag. “Ons team bestaat nu uit achttien mensen en dat moet juist lukken. Maar tot vorige maand heb ik een jaar lang gewerkt met veertien mensen, waarvan één parttime.”

Bijkomend heb je op iedere vleugel een gelijkvloers waar de zwaarste gedetineerden zitten. “Door personeelstekort staat in onze vleugel daar vaak geen penitentiair bewakingsassistent, waardoor ik op mijn werkdag die sectie erbij moet nemen en dubbel werk moet doen.”

200 geïnterneerden in de gevangenis

Bovendien zijn op de gelijkvloers in zijn vleugel nu meer dan de helft van de gevangenen geïnterneerden, terwijl daar volgens Van Nieuwenhuyze enkel gedetineerden zouden mogen zitten. Het verschil? Een gedetineerde staat in voor zijn daden en wordt ook zo gestraft voor de rechtbank. Een geïnterneerde is ontoerekeningsvatbaar verklaard.”

“Hetgeen hij of zij gedaan heeft, wordt bekeken vanuit een ziektebeeld”, legt Van Nieuwenhuyze verder uit. “Die mag er niet voor gestraft worden, maar moet worden behandeld. In België mag een geïnterneerde dan ook niet in de gevangenis verblijven, maar in de psychiatrie. Dit zijn de zwaarste gevallen.”

“Vroeger hadden we ongeveer twintig geïnterneerde gevangenen in de gehele gevangenis. Langzaam liep dat op naar vijftig. Twee jaar geleden heeft de overheid zonder overleg ‘psychiatrie’ aan de titel van de gevangenis in Gent toegevoegd, zodat het ineens ook ‘geschikt’ was voor geïnterneerden.”

“Sindsdien zitten hier ongeveer 200 geïnterneerden op een totaal van 360 plaatsen.” De afspraak was toen dat zij op de gelijkvloers van één vleugel zouden terechtkomen, aldus Van Nieuwenhuyze, maar steeds meer worden ze toch ook in de andere twee vleugels geplaatst.

“Sowieso blijft een gevangenis geen goede plek om geïnterneerden op te sluiten”

“Dertig zorgkundigen werden aangeworven, zodat ze zogezegd goed begeleid en opgevolgd worden, waardoor volgens de overheid de geïnterneerden hier nu wel op hun plaats zouden zitten. Maar door personeelstekort onder de bewaking kunnen er regelmatig activiteiten van zorgkundigen met geïnterneerden niet doorgaan, omdat ze niet bewaakt kunnen worden.”

“Sowieso blijft een gevangenis geen goede plek om geïnterneerden in op te sluiten”, vindt Van Nieuwenhuyze. “Zij moeten eigenlijk alleen zitten, maar wij hebben weinig éénpersoonscellen. De overige cellen zijn voor twee tot vier personen.”

“De allerzwaarste gevallen, die gevaarlijk zijn voor personeel en andere gevangenen, plaatsen we alleen in een cel. Maar de ‘iets minder slechte’ gevallen die eigenlijk ook alleen zouden moeten zitten, moeten we toch met anderen op cel zetten.”

“Verder hebben ze plastic bestek nodig, mogen ze nooit gaan wandelen en geen vuur op hun cel hebben, terwijl gedetineerden dat wel mogen. Bovendien is er te weinig begeleiding, waardoor ze nooit verbeteren.”

Eén psychiater voor hele gevangenis

Er is in de Gentse gevangenis één psychiater voor de ongeveer 200 geïnterneerden. En die werkt maar twee halve dagen. “Negentig procent van de geïnterneerden ziet daardoor nooit een psychiater. Sowieso de zware gevallen niet, want de psychiater neemt dan altijd de lichtste gevallen.”

“Voor de geïnterneerden is dit heel moeilijk, want zij moeten een keer per jaar bij de Kamer voor de Bescherming van de Maatschappij (KBM) komen, waar hun vrijlating van afhangt. Een voorwaarde voor een mogelijke vrijlating, is dat de geïnterneerde ook na de gevangenis eerst een jaar in de psychiatrie gaat.”

“Maar buiten de gevangenis is er evengoed een tekort aan psychiaters, waardoor ze jarenlang of zelfs nooit in aanmerking komen voor een psychiatrische behandeling. De meesten krijgen dus nooit het perspectief ooit vrij te komen. Daar zijn veel klachten over.”

“Een ander gevolg is dat het heel moeilijk is om in de gevangenis de medicatie aan te passen. Sommige geïnterneerden hebben om kalm te blijven maandelijks een inspuiting nodig, die enkel onder voorschrift van de psychiater gegeven kan worden.”

“Maar soms moeten we enkele weken langer wachten, doordat er geen psychiater is. Met alle gevolgen van dien, zoals een psychose of zware agressie tegen het personeel.”

“Negentig procent van de geïnterneerden ziet daardoor nooit een psychiater”

“In de psychiatrie werken ze gericht aan agressie, terwijl dat in de gevangenis niet gebeurt. Daarbij, hoe langer ze in de gevangenis zitten, hoe agressiever ze worden en hoe moeilijker het wordt om weer in de maatschappij te functioneren.”

Overbevolking

Naast personeelstekort is in veel Vlaamse gevangenissen ook overbevolking een groot probleem. In de Antwerpse gevangenis speelt dit momenteel enorm, met 300 gedetineerden te veel. In de Gentse gevangenis is de overbevolking op dit moment echter gedaald. “We zitten nu met vijf grondslapers”, aldus Van Nieuwenhuyze. Oftewel 365 gevangenen in totaal.

“Maar meestal is dit slechts voor een korte periode. Iedere keer als we staken, grijpt de overheid in, maar enkele maanden nadien zitten we vaak weer met zestig à zeventig grondslapers, totdat er weer een staking komt. Telkens als de overheid onder druk staat, doen ze iets tegen de overbevolking, maar daarna stijgt de overbevolking in de gevangenis altijd weer. Daarom zijn er zo vaak stakingen. In de 25 jaar dat ik hier werk, gaat het altijd al zo.”

Een éénpersoonscel is zo’n 8 vierkante meter. Voor twee personen wordt daar een stapelbed in geplaatst. Op de grond wordt een matras gelegd wanneer er een derde persoon bij komt. Een cel voor vier personen is ongeveer 16 vierkante meter, met twee stapelbedden en een tafel in het midden. Een vijfde persoon komt ook hier met een matras op de grond terecht.

“Als je dan de deur van de cel opent, moet je goed opletten dat je niet per ongeluk het hoofd van de gedetineerde raakt. Ligt de gedetineerde verder naar achter, dan ligt die waarschijnlijk voor een stuk bij het toilet. Dat toilet is weer achter een half gordijntje, waardoor celgenoten je zien als je naar het toilet gaat.”

Al twee keer tijdens een grote overbevolking in de Gentse gevangenis, heeft burgemeester Mathias De Clercq (Open Vld) een burgemeestersbevel uitgevaardigd, waarbij hij van de hogere overheden eiste om een maximumcapaciteit in te voeren. Een maatregel die de overheid echter heeft getroffen, “is bij gedetineerden die één dag naar buiten mogen, dit aantal verlengen naar dertig dagen”, vertelt Van Nieuwenhuyze. “Daarnaast wordt er meer elektronisch toezicht gegeven in plaats van gevangenisstraf.”

Geen andere job willen

Ondanks alles zou Van Nieuwenhuyze zelf geen andere job willen doen. “Het mooie aan de job is het beetje respect dat je van gevangenen terugkrijgt en dat je altijd probeert ze beter uit de gevangenis te krijgen dan dat ze gekomen zijn, zodat niet iedereen terugkomt.”

“Meer dan de helft van de gedetineerden keert namelijk terug. Sommigen ken ik al twintig jaar. Zes maanden vrij, dan een jaar binnen, enzovoort. Dat komt onder andere doordat de begeleiding van sociaal-assistenten tekortschiet. Met vijftien personeelsleden moeten zij alle gedetineerden opvolgen, dossiers in orde maken en begeleiden bij het werk zoeken. Ze zijn met te weinig, waardoor dat in vertraging raakt.”

Oplossing personeelstekort

Wat is er nodig om het personeelstekort aan te pakken? “De job moet vooral opgewaardeerd worden, onder andere met een loonsverhoging. Liefst in verhouding tot wat de bewaking in de privé verdient. Het verschil wordt namelijk alsmaar groter. Daar krijg je een gsm van het werk, een auto, een laptop, je verdient meer én je kan je verlof opnemen. Dat hebben wij allemaal niet meer. Terwijl de meeste mensen tenslotte daarvoor gaan werken.”

Naast loonsverhoging is een goede opleiding belangrijk. “Nu werven ze soms mensen te rap aan, die ze anders misschien zouden weerhouden.”

“Iedereen vindt dat het bij de job hoort dat je aangevallen wordt”

“Betere bescherming zou ook helpen”, gaat Van Nieuwenhuyze verder. “Iedereen vindt momenteel dat het bij de job hoort als je aangevallen wordt. Ben je fysiek gewond, dan moet je herstellen natuurlijk. Maar krijg je een doodsbedreiging, waarbij soms zelfs je adres wordt genoemd, dan wordt ervan uitgegaan dat je dat vijf minuten later vergeten bent en terug aan het werk gaat.”

“Vroeger was onze job aantrekkelijker. Toen was het pensioen nog op 55-jarige leeftijd. Nu is dat 58 jaar. En de nieuwe regering spreekt over weer een hogere leeftijd. Op den duur is er geen voordeel meer om bij de overheid te werken. Dit was juist iets wat mensen aantrok om bij ons te solliciteren.”

Naar een psychiater zijn ze volgens Van Nieuwenhuyze constant op zoek, maar ze vinden er geen die dat wil doen. “Er zijn er te weinig.” Maar wat geïnterneerden betreft: “De echte oplossing zou zijn dat zij sowieso niet meer in de gevangenis terechtkomen.”