“Na de val van de Muur dachten we dat Afrika onze achtertuin was. En nu komen de Chinezen de pret bederven.”
Hans Teunissen [1]

“Een vergiftigd geschenk”, zo beschrijft professor internationale politiek Jonathan Holslag de plannen die China met Afrikaanse landen maakte tijdens de meerdaagse FOCAC-top (Forum on China-Africa Cooperation) in Beijing. “Het is zoals de Europese kolonialen uit de vorige eeuwen. Alleen sturen de Chinezen geen missionarissen mee”, aldus Holslag.

Ook De Groene Amsterdammer kopte vorig jaar met een artikel: “Afrikaanse landen zijn opnieuw speelbal, nu van China.”

Het zijn niet de enige uitspraken en aannames over China en Afrika die in de rondte vliegen, en die vaak heel ongenuanceerd of zelfs onjuist zijn. Deze aannames galmen na in de media en klinken uit monden van politici. 

Ze hebben allemaal dezelfde ondertoon: de kwetsbare zielige Afrikaanse landen worden leeggeroofd door immorele Chinezen.

Hoe ‘Afrika’ tot passieve speelbal van China en het Westen wordt gemaakt door woorden

Maar het zijn juist deze aannames en uitspraken die Afrikaanse landen, zogezegd ‘Afrika’, tot “passieve speelbal van China en het Westen maken”, schrijven Maite Vermeulen en Tabitha Speelman in de Correspondent, die een aantal misvattingen over de Chinese en Afrikaanse samenwerking proberen recht te zetten.

Ze benadrukken dat dergelijke aannames negeren dat Afrikaanse landen zelf actief deelnemen aan de onderhandelingen over overeenkomsten en verdragen. Recentelijk hebben bijvoorbeeld Angola en Libië Chinese deals afgewezen, en heeft Zambia Chinese mijnvergunningen ingetrokken, omdat de bedrijven zich niet aan de arbeidsvoorwaarden hielden.

Afrika was toch ‘ons’ terrein?

De grote woorden van het Westen verbergen dus wellicht iets anders dan de feitelijke waarheid, namelijk angst om hun invloed op Afrika te verliezen. Dat moet o zo lastig zijn. Afrika was toch ‘ons’ terrein? En nu is daar een nieuwe grootmacht die al ‘onze’ regels rechts laat liggen.

Het klopt dat China en Afrikaanse landen samen aan de onderhandelingstafel zijn geschoven. En nee, het Westen mocht niet aanschuiven.  

De Deal

Zo waren vijftig Afrikaanse regeringsleiders deze dagen afgezakt naar Beijing voor de FOCAC-top (Forum on China-Africa Cooperation). Tijdens de top werden de plannen voor de komende periode gepresenteerd en concreet gemaakt. China en Afrika hebben afgesproken om in deze periode samen te werken aan tien partnerschapsacties, waarvoor China een bedrag van 46 miljard euro beschikbaar stelt.

Daarnaast worden de minst ontwikkelde landen vrijgesteld van handelsheffingen. Onder de geplande projecten vallen 30 infrastructuurprojecten, 20 programma’s voor gezondheidszorg en malariabestrijding, en 30 initiatieven gericht op schone energie en groene ontwikkeling.

China en Afrika

De samenwerking tussen China en Afrika is niets nieuws, en het is zeker niet zo dat China het Afrikaanse continent pas recent heeft ‘ontdekt’, zoals vaak in het Westen wordt gedacht. China drijft al eeuwenlang handel met Afrikaanse landen, en vanaf de jaren zestig nam dit een grotere schaal aan, toen leider Mao Zedong besloot verschillende Afrikaanse landen te steunen in hun strijd voor onafhankelijkheid.

Al in de vroege jaren negentig introduceerde China de “strategie van wederzijds voordeel”, en sinds de afgelopen tien jaar zijn de Chinese activiteiten in de Afrikaanse landen sterk gegroeid.

Vandaag is China de belangrijkste handelspartner van Afrika. Vorig jaar was de bilaterale handel goed voor 282 miljard dollar of 10 procent van het bruto nationaal product van Afrika. 

Sinds 2000 komen op de FOCAC-top elke drie jaar 53 Afrikaanse landen – met uitzondering van Eswatini vanwege diens banden met Taiwan – en de Afrikaanse Unie samen om de economische en politieke samenwerking tussen China en Afrika te bespreken.

Wat zien we gebeuren?

Wat we zien gebeuren, is dat China het Westen laat zien dat Afrika niet alleen een continent is dat donaties nodig heeft; het zijn landen waar je zaken mee kan doen. Sanne van der Lugt van het Leiden Asia Center van de Universiteit Leiden wijst daarbij op de verschillen in hoe China en het Westen naar Afrika kijken.

Terwijl The Economist Afrika in 2006 nog beschreef als een “hopeloos continent”, bezochten veel Afrikaanse leiders datzelfde jaar de top in Beijing. Waar het Westen Afrika vaak als een passief hulpbehoevend continent zag, was China al een stap verder.

China erkende niet alleen de economische waarde van Afrika vanwege zijn grondstoffen, maar ook de strategische waarde van Afrika’s vele VN-lidstaten, die invloedrijk zijn op het wereldtoneel.

China heeft Afrika nooit gekoloniseerd

China wordt daarnaast door veel Afrikaanse landen in een gunstiger licht gezien dan de Europeanen en Amerikanen. Dit is niet verrassend, aangezien China Afrika nooit heeft gekoloniseerd en nooit aan de verkeerde kant van de geschiedenis heeft gestaan tijdens de strijd van Afrikaanse landen voor onafhankelijkheid.

Van der Lugt voegt hieraan toe dat veel Afrikaanse landen Europa niet heeft vergeven voor de manier waarop het continent zich tijdens de COVID-pandemie heeft gedragen. Europa gaf weliswaar geld, maar hamsterde tegelijkertijd alle vaccinaties en medische hulpmiddelen, waardoor Afrikaanse landen niets konden doen met die financiële steun.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de banden tussen China en Afrikaanse landen warmer worden. “In de relatie tussen het Westen en Afrika voelen Afrikanen zich vaak als tweederangsburgers. Dat zou echt de eerste zaak moeten zijn die aangepakt wordt, in plaats van te wijzen naar wat China mogelijk verkeerd doet”, aldus van der Lugt.

De ‘debt trap’

Deze hechter wordende vriendschap tussen de Afrikaanse landen en China vindt het Westen natuurlijk moeilijk te accepteren. In de VS gaat het constant over het ‘Chinese gevaar’, schrijven Noam Chomsky en Vijay Prashad in hun boek Terugtrekken! De VS na de afgang in Irak, Afghanistan, Libië. Wat dat gevaar dan precies is, wordt echter niet helemaal duidelijk gemaakt.

Wat we wel horen zijn waarschuwingen met uitroeptekens en loze argumenten. Bijvoorbeeld over de zogenaamde ‘debt trap’ van China, wat verwijst naar het idee dat China Afrikaanse landen in een valstrik van schulden plaatst, door hen grote leningen te verstrekken, die moeilijk terug te betalen zijn.

Het is wetenschappelijk aangetoond dat de ‘debt trap’ niet bestaat

Volgens van der Lugt is echter wetenschappelijk aangetoond dat dit concept niet bestaat. Ze stelt: “Dat is een verzonnen idee dat gewoon heel vaak herhaald is, waardoor mensen het zijn gaan geloven. Er is niet één voorbeeld in de wereld waarbij China dat daadwerkelijk toegepast heeft.”

Hoewel veel Afrikaanse landen schulden hebben bij China, zijn er slechts enkele landen waarvoor China het grootste deel van hun schulden vormt. De meeste schulden van Afrikaanse landen zijn historisch opgebouwd en hebben hun oorsprong in leningen van westerse landen.

Het werkelijke gevaar is eigenlijk het feit dat China bestaat

Het werkelijke gevaar, zo ontdekte Paul Keating, voormalig premier van Australië die dit gevaar bestudeerde en samenwerkte met de VS, is eigenlijk het feit dat China bestaat, zo stellen Chomsky en Prashad.

“De Verenigde Staten zullen niet toestaan dat er een land bestaat, dat niet zo kan worden geïntimideerd als Europa, een land dat dus niet zoals Europa de bevelen van de Verenigde Staten opvolgt. China heeft een sterke economie ontwikkeld en vaart zijn eigen koers. Dat is het Chinese gevaar.”

Notes

[1]: Hans Teunissen was 20 jaar geleden Hoofd Zuidelijk Afrika voor het ministerie van BZ Nederland. Bron: Internationale Solidariteit, september 2006, p. 38.