In een context van toenemende geopolitieke spanningen is dat een erg zorgwekkende situatie. Dat de kernwapendreiging nooit eerder zo groot was, dringt nauwelijks door bij de meeste politieke leiders, media en publieke opinie. Het lijkt wel of de wereld geruisloos op een nucleair Armageddon dreigt af te stevenen.

De New York Times maakte eind augustus bekend dat president Joe Biden een geheime nucleaire strategie goedkeurde waarin afschrikkingsstrategieën tegen het gevaar van een “vlug uitbreidend nucleair arsenaal” van China nog meer dan voordien worden benadrukt. Het document, getiteld ‘Nuclear Employment Guidance’ zou dit voorjaar zijn opgesteld en heeft het over een potentiële gecoördineerde aanval van China, Rusland, Noord-Korea en Iran samen.

Er waren al indicaties dat de VS zijn nucleaire strategie, die formeel is vastgelegd in de ‘Nuclear Posture Review’ van 2022, zou aanscherpen. In juni sprak Pranay Vaddi, een hoge functionaris van de Nationale Veiligheidsraad, van “de veranderde realiteiten van het nieuwe nucleaire tijdperk”, met een verwijzing naar zowel de groei en diversificatie van het Chinese nucleaire arsenaal, als naar een veronderstelde gecombineerde dreiging van Rusland, China en Noord-Korea. In november 2022 voorspelde een rapport van het Pentagon dat het Chinese arsenaal tegen 2035 bijna zou verviervoudigen (van 400 naar 1500 kernwapens). Rusland heeft dan weer meermaals gedreigd met het inzetten van kernwapens in Oekraïne als reactie op de westerse militaire steun aan dat land.

Pranay Vaddi, die ook een ‘speciale assistent’ is van president Biden, liet verstaan dat Washington zich wel eens genoodzaakt kan zien meer kernwapens te ontplooien om “onze tegenstanders af te schrikken”. Het zijn tekenen dat de VS zijn nucleaire strategie op betekenisvolle wijze aan het veranderen is. Dat is een keerpunt en het mogelijke begin van een nieuw nucleaire tijdperk amper 15 jaar na hoopvolle politieke signalen dat kernwapens tot het verleden zouden behoren.

Wapenbeheersingsregime erodeert

Amper enkele weken na zijn inauguratie als president in 2009, hield Obama in Praag zijn beroemde speech met daarin zijn visie op een kernwapenvrije wereld. Dat zag er aanvankelijk veelbelovend uit. Een jaar na zijn toespraak (8 april 2010) sloten Rusland en de VS een belangrijk bilateraal ontwapeningsverdrag af: New START (‘New Strategic Arms Reduction Treaty‘). Daarin maakten beide landen afspraken over verdere beperkingen op de ontplooiing van het aantal strategische kernkoppen (maximaal 1550), alsook op het aantal draagsystemen, zoals intercontinentale raketsystemen en strategische bomenwerpers. Het verdrag omvatte ook controlemechanismen op het naleven ervan.

Het New START-verdrag was tien jaar geldig, waarop het na akkoord voor vijf jaar kon worden verlengd. Maar onder VS-president Trump erodeerde het nucleair ontwapeningsregime snel. Hij weigerde om nieuwe onderhandelingen op te starten over het New START-verdrag, dat hij van bij zijn aantreden bestempelde als “één van de slechte deals die de regering-Obama heeft gesloten”. Trump kondigde vervolgens ook de terugtrekking van de VS aan uit andere ontwapeningsverdragen waaronder het INF-verdrag dat een verbod oplegde aan de opstelling (op land) van korte en middellange afstandsraketten.

Na de Russische invasie van Oekraïne verslechterden de relaties tussen beide grootmachten verder. Rusland kondigde op 21 februari 2023 aan dat het zijn participatie aan New START zou opschorten, met het argument dat de VS nieuwe kernwapens bleef ontwikkelen. Het weigerde ook verdere reducties van kernwapensystemen zolang de VS geen beperkingen wilde opleggen aan de bouw van een raketschild en aan conventionele aanvalswapens. Moskou wilde ook multilaterale onderhandelingen (die ook de Franse en Britse kernwapens zouden omvatten), evenwel zonder daar concrete initiatieven toe te nemen.

Duurste modernisering van kernwapenarsenaal ooit

Er gaapte een grote kloof tussen Obama’s beloftevolle woorden van 2009 en zijn daden, mede als gevolg van de sterke kernwapenlobby in het land. Aan het eind van zijn termijn bleef er van Obama’s visie voor een kernwapenvrije wereld niets meer overeind. In 2016 gooide hij het roer helemaal om en gaf hij zijn akkoord voor het grootste kernwapenmoderniseringsprogramma ooit, waarvan de kostprijs vandaag op meer dan 1.500 miljard dollar wordt geschat. Joe Biden was toen vicepresident.

Die leek aanvankelijk terug te willen keren naar de politiek van kernwapenbeheersing. Op het ogenblik dat hij zelf presidentskandidaat was, zei Biden dat de Verenigde Staten geen nieuwe kernwapens nodig had. Hij reageerde daarmee op de beslissing van president Trump om twee raketsystemen in gebruik te nemen: een kruisraket (nog in ontwikkeling) en een ballistische raket met een lagere explosiekracht voor onderzeeërs. In een artikel in ‘Foreign Affairs’ beloofde hij: “Als president zal ik onze verbintenis tot wapenbeheersing voor een nieuw tijdperk hernieuwen”.

Kort na zijn aantreden leek hij zijn belofte ook waar te maken door met zijn Russische ambtgenoot het bijna vervallen New START voor een duur van vijf jaar te verlengen. Biden verklaarde ook dat ‘afschrikking’ het enige doel was van het kernwapenarsenaal van de VS, en alleen indien nodig voor “vergeldingsmaatregelen”. In een strikte interpretatie kwam deze ‘enige doel’-uitspraak (‘sole purpose’) van Biden neer op een ‘no-first-use’-beleid, d.w.z. dat de VS niet langer als eerste kernwapens zou inzetten, enkel als antwoord op een nucleaire aanval (een ‘second strike’).

Toen de regering Biden op 27 oktober 2022 haar Nuclear Posture Review publiceerde was er hiervan niets meer terug te vinden. De Russische invasie in Oekraïne en de groeiende spanningen rond Taiwan, grotendeels als gevolg van de miljarden aan wapenleveringen van de VS aan deze afvallige Chinese provincie, veranderden het internationale geopolitieke klimaat de afgelopen jaren grondig. De optie om als eerste kernwapens te kunnen inzetten werd behouden. Meer nog, Biden lijkt sindsdien vast te houden aan de permanente ontplooiing van strategische kernwapens met lage explosiekracht (de W 76-2) op onderzeeërs, volgens de doctrine van ‘escalate to de-escalate’ als antwoord op een gelijkaardig veronderstelde strategie van Rusland.

Het gaat om een beslissing onder president Trump om indien nodig kernwapens met lage explosiekracht in te zetten in de veronderstelling dat de andere kernmacht zal afgeschrikt worden omdat het te ‘kostelijk’ zou worden om het conflict verder te zetten of het naar een hogere (nucleaire) schaal te tillen.

Focus op China

De focus op China in de Nuclear Employment Guidance betekent in de praktijk dat de VS een deel van zijn strategische kernwapens in toenemende mate op China wil richten. Dat zou de VS verplichten om die strategische nucleaire wapens niet alleen te moderniseren maar ook uit te breiden, wat meteen het definitieve einde zou betekenen van New START, het nog laatste overeind gebleven ontwapeningsverdrag rond kernwapens.

In de praktijk is New START opgeschort na de Russische beslissing om geen inspecteurs meer toe te laten op zijn nucleaire faciliteiten. Als de Nuclear Employment Guidance zou worden gevolgd, betekent dat dat de VS er zelf belang bij heeft om New START te laten verlopen.

Peking heeft furieus gereageerd op het nieuws dat China extra in het vizier wordt genomen in de Nuclear Employment Guidance. De ‘China Daily’ herinnert eraan dat China een “gevestigd beleid heeft van ‘no-first use’ van kernwapens en een minimum aan afschrikking” en wijst op de “weigering” van de VS en Rusland om hun nucleaire arsenalen -samen goed voor 90 procent van het wereldtotaal- drastisch af te bouwen. Volgens deze officiële krant is het de bedoeling van de VS om zijn nucleair overwicht te behouden om zo zijn mondiale hegemonie te handhaven.

De jongste jaren investeren alle kernwapenstaten meer en meer in hun kernwapenarsenalen. Parallel lijken kernwapenmachten opnieuw een groter belang te hechten aan kernwapens in de militaire strategieën. Dat Biden zijn in 2020 gemaakte belofte om het nucleair akkoord met Iran -waaruit Trump zich terugtrok- weer te vervoegen, niet heeft waargemaakt, is symptomatisch. Washington is niet langer geïnteresseerd in het herstellen en uitbreiden van het kernontwapeningsregime. Dat zal zowel Rusland als China er alleen maar toe aanzetten om hun kernwapenarsenalen verder uit te bouwen.

De veranderende nucleaire strategie van de VS lijkt te bevestigen dat aan het tijdperk van nucleaire wapenbeheersing een eind is gekomen. Het gebrek aan ontwapeningsinitiatieven en -akkoorden markeert het begin van een nieuwe kernwapenwedloop wat een zeer gevaarlijke trend is in het huidige gespannen klimaat.