Op maandag 5 augustus stapte voormalig eerste minister Sheikh Hasina in alle haast op een militaire transportvliegtuig C-130J van Bangladesh Airlines en vluchtte naar de luchtmachtbasis Hindon Air Force Base, aan de rand van Delhi in India.

Haar vliegtuig werd daar bijgetankt en rapporten meldden dat ze de bedoeling had om door te vliegen naar Groot-Brittannië (waar haar nicht Tulip Siddiq vice-minister van Economische Zaken is in de nieuwe Labourregering), naar Finland (haar neef Radwan Mujib Siddiq woont er met zijn Finse vrouw) of naar de VS (waar haar zoon Sajeeb Wajed Joy woont met dubbele nationaliteit VS-Bangladesh).

Bangladesh (Land of Bengals). Map: google.com

Legerleider Waker uz-Zaman, die slechts enkele weken daarvoor nog door haar als opperbevelhebber van het leger was aangesteld (en tevens haar schoonbroer is), bracht haar toen op de hoogte dat hij de controle over de situatie in handen nam en dat hij een interimregering zou samenstellen met het oog op nieuwe verkiezing ergens in de toekomst.

Sheikh Hasina was de langst zittende eerste minister in de geschiedenis van Bangladesh. Ze was eerste minister van 1996 tot 2001 en van 2009 tot 2024, in totaal 20 jaar. Dit in sterk contrast met haar vader Sheikh Mujibur, die in 1975 vermoord werd na vier jaar als eerste premier van onafhankelijk Bangladesh¹ of met generaal Ziaur Rahman die in 1981 vermoord werd na zes jaar als president.

In een scène die doet denken aan het einde van de heerschappij van voormalig eerste minister en president Mahinda Rajapaksa in Sri Lanka, beukte een juichende massa van duizenden de poorten van het paleis Ganabhaban in, de officiële residentie van de eerste minister, en gingen triomfantelijk aan de haal met alles wat er te vinden was.

Sheikh Mujibur Rahman (midden met das) tijdens de verkiezingscampagne van 1970. foto Dennis Lee Royle/Public Domain

Tanzim Wahab, fotograaf en hoofdcurator van de culturele organisatie Bengal Foundation, zei me: “Toen de menigte het paleis binnenstormde en er vandoor ging met de zwanen die er als huisdier gehouden werden, met loopbanden en met vorstelijke rode sofa’s, kon je de woede van de ondergeschikte klasse tegen het hebzuchtige regime voelen.”

Wijd en zijd werd er gevierd in Bangladesh, wat gepaard ging met uitbarstingen van aanvallen op gebouwen die met de regering vereenzelvigd werden: privé-TV-kanalen, statige woonsten van regeringsministers waren favoriet doelwit van brandstichting. Verscheidene leiders van het lokale niveau van de politieke partij Bangladesh Awami Liga (de BAL is de oudste partij van Bangladesh) van Sheikh Hasina werden al gedood (Moshin Reza, een plaatselijke partijvoorzitter werd doodgeslagen in de stad Khulna).

De situatie in Bangladesh blijft onstabiel, maar is zich evengoed aan het ontwikkelen volgens de gekende formule van een ‘tijdelijke regering’ die dan nieuwe verkiezingen zal uitschrijven. Politiek geweld is niet ongewoon in Bangladesh en is al aanwezig in het land sinds zijn ontstaan in 1971.

Inderdaad, een van de redenen waarom Sheikh Hasina zo heftig reageerde op elke kritiek of protest was de vrees dat dergelijke activiteiten een herhaling zouden vormen van wat zij in haar jeugd heeft meegemaakt.

Politiek geweld. Betoging van de Awami League partij in 1987. Oppositieleider Noor Hossain (vooraan rechts met handgeschreven slogan op de borst) werd kort na deze foto doodgeschoten. Foto: Dinu Alam/CC BY-SA 4:0

Haar vader Sheikh Mujibur Rahman (1920-1975), stichter van het onafhankelijke Bangladesh, werd vermoord tijdens een staatsgreep op 15 augustus 1975, en samen met hem de meeste van zijn familieleden. Sheikh Hasina en haar zus overleefden die toen omdat ze op dat moment in Duitsland waren. Beide zussen ontvluchtten deze week samen Bangladesh in dezelfde helikopter.

Politiek geweld is niet ongewoon in Bangladesh en is aanwezig in het land sinds zijn ontstaan in 1971.

Ze is daarvoor al mikpunt geweest van meerdere moordpogingen, onder andere bij een granaataanval in 2004 wat haar opzadelde met een gehoorprobleem.

De schrik van zulk een aanslag op haar leven maakte Sheikh Hasina diep bezorgd over gelijk welke oppositie tegen haar en dat is ook de reden waarom ze zelfs tot 45 minuten voor haar vertrek wilde dat het leger opnieuw hard optrad tegen de verzamelde menigte. Het leger voelde echter de atmosfeer: het was tijd voor haar om haar post te verlaten.

De krachtmeting over wie er bij de afzetting van Sheikh Hasina voordeel zal halen, is al begonnen. Aan de ene kant zijn er de studenten, aangevoerd door het Centrale Comité van de Studentenrevolte dat 158 leden telt en 6 woordvoerders.

Studentenleider Nahid Islam. Foto: dhakatribune.com

Hoofdwoordvoerder Nahid Islam maakte het standpunt van de studenten duidelijk: “Elke andere regering dan die wij voorstellen, zal niet worden aanvaard. Wij zullen het bloed van de martelaren dat gevloeid is voor onze zaak niet verraden. We zullen een nieuw democratisch Bangladesh creëren door middel van onze belofte van bestaanszekerheid, sociale rechtvaardigheid en een nieuw politiek landschap.”

Aan de andere zijde bevinden zich de militairen en de politieke oppositiekrachten (met daarbij de voornaamste oppositiepartij de Bangladesh Nationalist Party (BNP), de partij Jamaat-e-Islami (Islamic Society) en de kleine linkse partij Ganosamhati Andolan (People’s Solidarity Movement).

Terwijl de eerste bijeenkomsten van het leger met deze oppositiepartijen doorgingen dwong de publieke verontwaardiging over de uitsluiting van de studentenbeweging het leger om het Centraal Studentencomité ook te ontmoeten en om naar hun belangrijkste eisen te luisteren.

In Bangladesh bestaat de politieke traditie polti khawa (‘van kant wisselen’) wat zoiets betekent als ‘halverwege de wedstrijd van ploegtruitje wisselen’ waarbij het leger steeds de rol van scheidsrechter opneemt.

Deze slogan wordt nu in het publieke discours gebruikt om de aandacht te vestigen op iedere poging van het leger om een simpele truitjeswissel op te leggen wanneer de studenten daarentegen een uitgebreide verandering van de spelregels vragen.

Bewust hiervan heeft het leger het verzoek van de studenten aanvaard om de nieuwe regering te laten leiden door econoom Muhammad Yunus, de enige Bengalese winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede (2006).

Yunus werd als oprichter van de microkredietbeweging en als promotor van het ‘sociaal ondernemerschap’ voornamelijk opgemerkt als een fenomeen binnen de neoliberale wereld van de ngo’s. Yunus werd voornamelijk opgemerkt als een fenomeen binnen de neoliberale wereld van de NGO’s.

Nochtans heeft de aanhoudende politieke vendetta tegen hem door de regering van Sheikh Hasina gedurende de laatste tien jaar en zijn beslissing om het op te nemen voor de studentenbeweging, hem getransformeerd tot een atypische beschermfiguur van de demonstranten.

De studenten zien in hem een boegbeeld hoewel zijn neoliberale aanpak door middel van bezuinigingen op gespannen voet kan staan met hun sleuteleisen voor werkgelegenheid.

De studenten

Zelfs voor de onafhankelijkheid en ondanks het rurale karakter van de regio lag het epicentrum van de Bengalese politiek in de stedelijke gebieden, met name in de hoofdstad Dhaka. En ook al traden andere krachten toe tot de politieke arena, dan nog blijven de studenten een politieke sleutelrol innemen in Bangladesh.

Shaheed Minar (Monument der martelaars) in Dhaka herinnert de slachtoffers van de opstand van 1952. Foto: Rifat Jamil/CC BY-SA 4:0

Een van de eerste vormen van tegenkanting in het post-koloniale Pakistan was te vinden bij de taalbeweging (bhasha andolan) die ontstond aan de universiteit van Dhaka waar studentenleiders werden gedood tijdens een opschudding in 1952 (ze worden herdacht in het monument van Shaheed Minar, de Zuil van de Martelaren, in Dhaka).

Studenten namen een sleutelpositie in bij de vrijheidsstrijd tegen West-Pakistan in 1971. Het is daarom dat het leger in 1971 de universiteiten in het vizier namen tijdens Operatie Zoeklicht wat leidde tot bloedbaden onder activistische studenten.

De politieke partijen die daarna op het toneel verschenen in Bangladesh vanaf 1971 groeiden voornamelijk vanuit hun respectievelijke studentenvleugel: de Bangladesh Chhatra van de BAL, de Bangladesh Jatiotabadi Dal van de BNP en de Bangladesh Islami Chhatra Shibir van de Jamaat-e-Islami.

Tijdens het afgelopen decennium hebben de studenten in Bangladesh zich kwaad gemaakt over het groeiend tekort aan werkgelegenheid dat blijft bestaan ondanks de bedrijvige economie en omwille van wat ze beoordeelden als een gebrek aan bekommernis van de overheid.

Op tien jaar tijd verdubbelde Shahajan Khan als minister zijn fortuin. Foto: dhakatribune.com

Dit laatste werd onderstreept door de gevoelloze opmerkingen van Shajahan Khan, minister in de regering van Sheik Hasina, die in 2019 zelfgenoegzaam had gelachen toen hij als ‘onbelangrijk’ het nieuws terzijde schoof van een bus die twee studenten dodelijk had aangereden op de weg naar de luchthavenweg in Dhaka.

De nieuwe politieke partijen in Bangladesh na 1971 groeiden voornamelijk vanuit hun respectievelijke studentenvleugel.

Dat voorval veroorzaakte toen een grootse protestbeweging voor meer verkeersveiligheid onder studenten van alle leeftijden, waarop de regering antwoordde met arrestaties (incluis de gevangenzetting van fotojournalist Shahidul Alam voor een periode van 107 dagen).

Achter de protesten voor verkeersveiligheid, die het probleem een grotere zichtbaarheid gaven, schuilde een ander belangrijk thema. Vijf jaar daarvoor, in 2013, hadden studenten die toegang ontzegd werd tot de ambtenarij een protest in gang gezet over de beperkende quota voor overheidsjobs.

In februari 2018 keerde dit onderwerp terug door de inzet van de studenten van het Bangladesh Sadharon Chhatra Odhikar Songrokkhon Parishad (Algemeen Bangladesh Forum voor de Bescherming van Studentenrechten).

Mensenrechtenadvocate Sara Hossain. Foto: US Department of State/Public Domain

Toen die protesten voor meer verkeersveiligheid doorgingen, stelden de studenten ook de kwestie van deze quota aan de orde (naast de kwestie van de inflatie). Wettelijk gezien hield de overheid tewerkstellingsplaatsen binnen het eigen apparaat vrij voor personen uit onderontwikkelde districten (10%), voor vrouwen (10%), voor minderheden (5%) en voor mensen met een beperking (1%) alsook voor afstammelingen van vrijheidsstrijders (30%).

Het is met name dit laatste quotum dat sinds 2013 werd aangevochten en dat dit jaar terugkeerde als een gevoelige kwestie voor de protesterende studenten, vooral na de opruiende commentaren van de eerste minister op een persconferentie waar zij die dat quotum voor vrijheidsstrijders ter discussie stelden werden afgeschilderd als rajakarer natni (kleinkinderen van oorlogsverraders).

De Britse journalist David Bergman, die getrouwd is met de vooraanstaande activistenadvocaat Sara Hossein en door de regering-Hasina was verbannen uit het land, noemde dit een vreselijke fout die een einde maakte aan de regering.

Militaire Islam

In februari 2013 werd Abdul Quader Mollah van de Jamaat-e-Islami veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf voor misdaden tegen de menselijkheid tijdens de Bengalese bevrijdingsoorlog (hij stond ervoor bekend toen tenminste 344 burgers te hebben gedood). Bij het verlaten van de rechtszaal maakte hij het V-teken en die arrogantie deed grote delen van de Bengalese samenleving ontvlammen.

Velen in Dhaka verzamelden in de centrale wijk Shabag, waar ze een Gonojagoron Moncho vormden (Platform voor Massa Ontwaking). Deze protestbeweging zette het Hooggerechtshof ertoe aan haar uitspraak te verstrengen (van levenslang naar de doodstraf) en Mollah werd op 12 december 2013 opgehangen.

Deze Shabag-beweging deed een reeds lang bestaande spanning in Bangladesh bovendrijven over de rol van godsdienst in de politiek.

Aanvankelijk verkondigde Sheikh Mujibur Rahman (vader van de nu gevluchte eerste minister) toen dat Bangladesh een socialistisch en seculier land zou worden. Nadat hij werd vermoord door het leger nam Ziaur Rahman het landsbestuur over van 1975 tot 1981.

Gedurende deze periode herintroduceerde Zia opnieuw religie in het openbare leven, verwelkomde de Jamaat-e-Islami die tot dan verboden was (vanwege de deelname aan de genocide van 1971) en vormde hij in 1978 de partij BNP met een nationalistisch programma nationalistisch receptuur en een stevig kritische houding tegenover India².

Hussain Muhammad Ershdad. Foto: Jubaer Ahsan/CC BY-SA 4:0

Generaal Hussain Muhammad Ershad, die na zijn staatsgreep de macht greep en regeerde tot 1990, riep de islam uit tot staatsgodsdienst. Dat zorgde voor een politiek contrast met de standpunten van Mujib en met die van zijn dochter Sheikh Hasina die de teugels van haar vaders partij BAL overnam in 1981.

De weg kwam daarop vrij voor een langdurige tweestrijd tussen de centristische seculiere BAL van Sheikh Hasina en het BNP dat onder het gezag van Zia’s vrouw kwam te staan nadat de generaal in 1981 was vermoord. Gaandeweg getuigde het leger, dat in vroegere tijden nog een seculiere basis had, van een groeiende islamistische tendens.

De politieke islam groeide in Bangladesh met opkomst van de vroomheid bij de algemene bevolking, die deels veroorzaakt werd door de islamisering van migrantenarbeiders die naar de Golfstaten en Zuidoost-Azië trokken voor werk.

In het geval van Zuidoost-Azië zien we een gestage afspiegeling van dit effect op de groei van het islamgeloof dat veroorzaakt werd door de veelzijdige gevolgen van de war on terror. Men mag deze bedreiging net zomin overdrijven als minimaliseren. De politieke islam groeide in Bangladesh met de opkomst van de vroomheid bij de algemene bevolking.

De verhouding van de politieke islamisten, wiens populaire invloed toenam vanaf 2013, met de militaire krachten is een andere factor die een veel meer heldere kijk vereist.

Er kwam een deuk in het voorspoedige imago van de Jamaat-e-Islami nadat de het Oorlogstribunaal de misdaden van de partij tijdens de bevrijdingsstrijd in Pakistan aan het licht bracht. Het is aannemelijk dat deze organisatie van de politieke islam een bovendrempel heeft bereikt op vlak van zijn legitimiteit.

Er is echter ook een complicerende factor die de regering-Hasina onafgebroken heeft ingezet: het schrikbeeld van de ‘politieke islam’ om de steun van de VS en de stilzwijgende toestemming van India te verkrijgen voor de twee verkiezingsperiodes van 2018 en 2024.

Indien de interimregering nu een correcte verkiezing organiseert binnen het vooropgestelde tijdsbestek, zal dit de Bengalese bevolking de mogelijkheid geven om te beslissen of de politieke islam een stelsel is waarvoor zij wenst te stemmen.

Een nieuwe Koude Oorlog

Ver weg van de boeiende kwesties die door de studenten naar voren zijn geschoven en die geleid hebben tot de verdrijving van Sheikh Hasina, bevinden zich gevaarlijke stromingen die vaak niet worden besproken in deze spannende tijden.

Bangladesh is het op zeven na grootste land ter wereld op vlak van bevolkingsaantal. Het land bezit het op een na hoogste bruto binnenlands product van Zuid-Azië. De rol die het speelt in de regio en in de wereld mag niet over het hoofd gezien worden.

Doorheen het laatste decennium botste Zuid-Azië op aanzienlijke uitdagingen daar de VS een nieuwe Koude Oorlog aan China heeft opgelegd. Initieel deed India daaraan mee met de VS in het vormen van een VS-Indo-Pacific³-strategie.

Sinds de Russische invasie van Oekraïne in februari 2022 begin India zich te distantiëren van dit VS-initiatief en probeert het zijn eigen nationale agenda voorop te plaatsen.

Dit houdt in dat India Rusland niet veroordeelt voor de inval maar Russische olie blijft inkopen. Tezelfdertijd heeft China met de Nieuwe Zijderoute (het Belt and Road Initiative, BRI) infrastructuur uitgebouwd in Bangladesh, Nepal, Pakistan en Sri Lanka, allen buurlanden van India.

Het is wellicht geen toeval dat net de vier regeringen in de regio die zijn begonnen met samen te werken aan dat BRI-initiatief nu zijn gevallen.

Geen toeval

Het is wellicht geen toeval dat net de vier regeringen in de regio die zijn begonnen met samen te werken aan dat BRI-initiatief nu zijn gevallen en dat drie van hen zijn vervangen door regeringen die gretig uitkijken naar betere banden met de VS.

Hieronder vallen de volgende drie regeringen in Pakistan, Nepal en Sri Lanka.

Shehbaz Sharif veroverde de macht in Pakistan in april 2022 met de verdrijving van Imran Khan (die nu opgesloten zit in de gevangenis).

KP Sharma Oli veroverde de macht in Nepal in juli 2024 in Nepal nadat hij de Maoïsten uit het parlement had verdreven en uit de regering had gezet.

Ranil Wickremesinghe, heeft de macht in Sri Lanka sinds juli 2022 na het onderdrukken van een massale opstand die andere ideeën had dan de installatie van een partij in het parlement met slechts één enkel lid, Wrickemesinghe zelf).

Welke rol het afzetten van Sheikh Hasina zal spelen in de machtsverhoudingen in de regio kan enkel gepeild worden na de verkiezingen door de interimregering. Er bestaat echter weinig twijfel dat de beslissingen in Dhaka niet zonder regionale en globale implicaties zullen zijn.

De studenten van Bangladesh rekenen voor hun legitimiteit op de kracht van massademonstraties. Wat ze echter niet hebben, is een agenda voor Bangladesh, wat de reden is waarom de oude neoliberale technocraten reeds als haaien rond de interimregering aan het zwemmen zijn. In hun rangen zijn er die een voorkeur uitdragen voor de BNP en voor de islamisten. Welke rol zij zullen spelen, valt nog af te wachten.

Studenten hebben geen agenda voor Bangladesh, wat de reden is waarom de oude technocraten reeds als haaien rond de interimregering aan het zwemmen zijn.

Indien het studentencomité nu een blok vormt met de vakbonden vormt, in het bijzonder met de vakbonden van de kledingarbeidsters en -arbeiders, dan is het mogelijk dat ze daadwerkelijk een bres kunnen slaan voor de uitbouw van een nieuw democratisch Bangladesh waarin het volk centraal staat.

Als ze niet staat zijn tot dit historisch blok kunnen ze aan de kant gezet worden, exact zoals de studenten en de arbeiders in Egypte. Het kan zijn de ze hun pogingen zullen moeten opgeven aan het leger en de elite die niet meer dan ‘even van truitje zal gewisseld hebben’.

Dit artikel verscheen eerder in de Peoples Dispatch. Vijay Prashad is Indiaas geschiedkundige, redacteur en journalist, medeverslaggever en hoofdverslaggever bij Globetrotter, redacteur bij Leftworld Books en directeur van het Tricontinental Institute for Social Research. Hij heeft meer dan 20 boeken op zijn naam, waaronder ‘The Darker Nations’ en ‘The Poorer Nations’. Zijn laatste boeken zijn ‘Struggle Makes Us Human: Learning from Movements for Socialism’ en (samen met Noam Chomsky) ‘The Withdrawal: Iraq, Libya, Afghanistan, and The Fragility of US Power’ dat in het Nederlands verscheen als Terugtrekken bij EPO (zie het interview met beide auteurs hier).

Notes: