De term wokisme, afgeleid van het Engelse woke dat “wakker” betekent, heeft zijn wortels in de Afro-Amerikaanse bevrijdingsbeweging. Het roept het idee op van een ontwaken voor de structurele discriminatie in de samenleving. Het huidige gebruik van de term als politiek label staat echter ver verwijderd van die oorspronkelijke herkomst.

De onderzoekers Martin Delexhe en David Paternotte in La Revue Nouvelle en Alain Policar op de website Analyse, Opinion, Critique (AOC) benadrukken dat wokisme een uiterst vaag concept is, dat niet overeenkomt met enige precieze sociologische realiteit.

Folkzanger Lead Belly (1888-1949) zong ‘stay woke’ in zijn lied Scottsboro Boys (1938). Foto: William Gottlieb/Public Domain

Het woord wordt gebruikt om zonder enig onderscheid een hele reeks bewegingen aan te duiden die zo divers zijn als antiracisme, feminisme, postkoloniale studies of zelfs LGBTQ+-activisme.

Deze onnauwkeurigheid blijkt geen zwakte te zijn, maar is integendeel een geweldige politieke troef. Dit maakt het immers mogelijk een nieuwe kloof in de publieke ruimte te creëren, door de zogenaamde wokisten tegenover hun tegenstanders te plaatsen.

Het ‘debat’ barst los in België

Het debat over dit wokisme kwam in Franstalig België begin 2023 in een stroomversnelling na de publicatie van een rapport door het Jean Gol Centrum (MR-denktank) met de titel Le wokisme, ce nouveau totalitarisme dont on ne peut prononcer le nom (Wokisme, dit nieuwe totalitarisme waarvan de naam niet mag worden uitgesproken). Auteur Nadia Geerts publiceerde vervolgens een boek over dit onderwerp Woke! La tyrannie victimaire (Woke! De tirannie van het slachtoffer).

In Vlaanderen bracht N-VA-voorzitter Bart De Wever eveneens een boek uit met als titel Over woke, terwijl het Vlaams Belang er in zijn verkiezingsprogramma een belangrijk speerpunt van maakte. De extreemrechtse partij wijdde zelfs een hele programmabrochure aan dit onderwerp, getiteld Cultuurstrijd.

‘Blijf wakker. Deze gast de vuilbak in.’ (‘this bloke’ is mediatycoon Rupert Murdoch). Foto: John Englart/CC BY-SA 2:0

Deze polemiek beperkt zich echter niet tot de politieke sfeer. Ze mobiliseert ook actoren uit het maatschappelijk middenveld, vooral binnen de seculiere beweging, maar ook in de academische wereld.

Organisaties als Café Laïque in Franstalig België of Hypatia in Vlaanderen hebben zich dus gepositioneerd tegen wat zij zien als bedreigingen voor de academische vrijheden en de republikeinse waarden.

Een strategie van diskwalificatie

Deze onderzoekers zien antiwokisme als een strategie gericht op het delegitimeren van kritische stromingen binnen het sociaalwetenschappelijk onderzoek en, in bredere zin, op het in diskrediet brengen van al degenen die de gevestigde orde in vraag stellen.

Dit offensief, gezamenlijk uitgevoerd door de politieke macht en een deel van de intellectuele wereld, probeert bepaalde conservatieve, zelfs extreemrechtse ideeën te normaliseren, door ze te presenteren als een legitieme verdediging tegen een veronderstelde bedreiging voor de westerse waarden.

Woke is geen ‘beweging’, het is een levenshouding, een bewustzijn van onrecht. Niets dat antiwokisten zo mateloos irriteert: mensen die gelijk hebben. Foto: Mikel Agirregabiria/CC BY-SA 2:0

Het antiwokisme maakt deel uit van een lange geschiedenis van concepten die werden gemobiliseerd om progressieve bewegingen te diskwalificeren: “politieke correctheid”, “communautarisme”, “gendertheorie”, ‘islamo-gauchisme” enz.

Elk van deze termen is gekoppeld aan een specifieke historische context, maar ze delen allemaal hetzelfde verlangen om zich te verzetten tegen de vooruitgang op vlak van gelijkheid en van de strijd tegen discriminatie.

Complexe geografie

Niettegenstaande dat het concept wokisme in de VS is ontstaan, onderging het aanzienlijke aanpassingen aan de andere kant van de Atlantische Oceaan.

In Frankrijk werd het bijvoorbeeld geënt op reeds bestaande debatten rond de laïciteit en het republikeins universalisme.

België biedt, vanwege zijn geografische en taalkundige situatie, een bijzonder interessant studiegebied voor de observatie van dit ideeënverkeer tussen verschillende culturele ruimtes.

Deze onderzoekers stellen opmerkelijke verschillen vast tussen de inspiratiebronnen van Franstalige en Nederlandstalige actoren.

De eerstgenoemden vertrouwen meer op Franse auteurs, terwijl de laatstgenoemden zich baseren op Engelstalige en Nederlandstalige literatuur. Die verschillen weerspiegelen bredere culturele stromingen, vooral via de media en de uitgeverijen.

Specifieke retorische stijl

Antiwoke-uitspraken worden gekenmerkt door hun bijzondere stijl, die veel inspiratie haalt uit het register van klokkenluiders en van onderzoeksdaden. Ze maken graag gebruik van overdrijving en verregaande veroordeling, waarbij ze wokisme voorstellen als een existentiële bedreiging voor de democratie en de westerse beschaving.

Paradoxaal genoeg beroepen deze uitspraken zich vaak op de erfenis van de Verlichting en de mensenrechten, waarbij hun tegenstanders ervan worden beschuldigd deze idealen te verraden.

De onderzoekers Martin Delexhe, David Paternotte en Alain Policar benadrukken echter dat deze houding gebaseerd is op een beperkende visie op universalisme die voorbijgaat aan de kritische en emancipatorische dimensie van bewegingen die door antiwoke als woke worden bestempeld.

Het gevaar van binair gedachtengoed[1]

Een van de grootste risico’s van antiwokisme is het bevorderen van een simplistische en binaire visie op het publieke debat. Door een kunstmatige tegenstelling te creëren tussen wokisten en antiwokisten, vernietigt het alle nuances ​​tussen meervoudige politieke posities met een onderling steeds dynamisch en uniek verhaal.

Bovendien neigt deze benadering ertoe de echte problemen van onze tijd te verdoezelen. Zoals politicoloog Alain Policar opmerkt, leidt de antiwoke-obsessie de aandacht af van de urgente uitdagingen waarmee onze samenlevingen worden geconfronteerd: de ecologische crisis, de opkomst van extreemrechts, het democratische verval, enzovoort. Het weerhoudt ons er tevens van om kwesties sereen aan te pakken die verband houden met discriminatie en immigratie.

Naar een kritische analyse van antiwokisme

Geconfronteerd met deze observaties stellen de onderzoekers voor om de focus te verleggen: in plaats van te debatteren over wokisme, een concept dat te vaag is om analytisch relevant te zijn, nodigen zij uit om van het antiwokisme een op zichzelf staand studieobject te maken.

Dit omvat onderzoek van de strategieën en de netwerken van de actoren en de ideologische onderbouw van deze beweging, om er de politieke en sociale implicaties beter van te begrijpen.

Deze andere onderzoeksaanpak biedt de kans om verder te gaan dan steriele controverses. Het opent de weg naar een genuanceerder debat over de echte problemen waarmee onze samenleving wordt geconfronteerd.

Dit herinnert ons er tevens aan dat democratie gedijt op de diversiteit van standpunten en het vermogen om op een kalme manier te debatteren over euvele kwesties, ver weg van karikaturen en buitensporige vereenvoudigingen.

Opnieuw nadenken over wat emancipatie en universalisme is

Alain Policar pleit voor een kritische kijk op emancipatie, die de strijd voor erkenning en de strijd voor sociale gelijkheid verwoordt. Op basis van het gedachtengoed van de Frans-Martinikaanse auteur Frantz Fanon (1925-1961) herinnert hij ons aan de noodzaak om racisme te verwerpen zonder de essentialistische denkpatronen ervan te reproduceren.

Frantz Fanon in Tunesië (1959). Foto: Public Domain

Hij stelt een aanpak voor die de ervaringen van slachtoffers van discriminatie ernstig neemt en tegelijkertijd een universalistisch perspectief behoudt. Dit gaat over de erkenning van de pluraliteit van overtuigingen en ervaringen, zonder afstand te doen van het idee van een gemeenschappelijke mensheid.

Besluit: voor een vernieuwd democratisch debat

Door de mythe van wokisme te ontmantelen en antiwokisme kritisch te analyseren, nodigt dit onderzoek ons ​​uit om het debat te heroriënteren naar de echte kwesties van onze tijd: naar de strijd tegen discriminatie, de bevordering van gelijkheid, de verdediging van academische vrijheid en het opbouwen van een inclusieve democratie.

In plaats van een soort schrikbeeld te creëren is het eerder tijd om collectief de urgente uitdagingen aan te pakken die ons te wachten staan. Door ons opnieuw te verbinden met een kritisch en veeleisend universalisme zullen we in staat zijn een rechtvaardigere en meer inclusieve samenleving op te bouwen, die in staat is om gelijkheid met diversiteit te combineren.

Goed begrepen wokeness zou dan verre van een bedreiging voor de democratie zijn, maar eerder gezien worden als een teken van haar vitaliteit.

Het zou blijk geven van waakzaamheid van de burger tegenover onrecht en van de wens om democratische principes tot leven te wekken in alle geledingen van de samenleving, in lijn met de kritische en emancipatorische geest van de Verlichting.

Het artikel Le ‘wokisme’ n’existe pas, l’antiwokisme par contre… werd overgenomen van de blog En Avant. Philippe Hensmans is voormalig directeur van de Franstalige afdeling van Amnesty International

Note:

[1] De opvatting dat er slechts twee meningen mogelijk zijn. de volledige goede en juiste en de volledig slechte, met niets er tussenin. Wie het met dat enige goede gedachtengoed niet eens is, ook al is het maar in beperkte mate, heeft dus volledig slechte ideeën. Het is een attitude die de democratische diversiteit en complexiteit van ideeën en opinies negeert.