Jan van Waveren is 20 wanneer hij eind 1948 wordt opgeroepen voor militaire dienstplicht en vertrekt naar de ‘politionele actie’ in de kolonie Nederlands Indië (Indonesië). Nauwelijks drie jaar na de eigen bevrijding van het Duitse nazisme beslist de Nederlandse overheid immers dat vrijheid en onafhankelijkheid exclusieve Europese ‘witte’ rechten zijn.

Dat zegt de regering uiteraard niet letterlijk zo. De ‘politionele actie’ dient enkel om de orde te herstellen op ‘Nederlands grondgebied’ (ook al wordt ze uitgevoerd door militairen).

Daar is Nederland na de Tweede Wereldoorlog niet de enige in. Alle westerse overwinnaars van die oorlog, de twee groten Frankrijk, Groot-Brittannië en de kleintjes Portugal, Spanje en België gunnen hun Afrikaanse en Aziatische kolonies evenmin de vrijheid die ze zelf net hebben bevochten in eigen land¹.

Tijdens de Duitse bezetting namen ook burgers uit de Nederlandse kolonies in Suriname en Nederlands Indië die in Nederland woonden deel aan het verzet tegen de nazi-bezetters. Een van hen was de Surinamer Anton de Kom. Hij stierf in een Duits strafkamp (zie “Wij slaven van Suriname” verscheen 30 jaar voor Frantz Fanon).

Aan deze verzetsstrijders werd snel duidelijk gemaakt dat de vrijheid waar ze in Nederland voor hadden gevochten niet van toepassing was op hun eigen land van herkomst.

Het Verzetsmuseum in Amsterdam erkent dat onfraaie verleden met een eerbetoon aan de Surinaamse, Antilliaanse en Indonesische mede-verzetsstrijders en met aandacht voor de ware aard van de ‘politionele actie’ in Nederlans Indië (zie Verzetsmuseum Amsterdam motiveert je voor de strijd tegen extreemrechts nu)

Vrijheid en democratie, niet voor iedereen

Het is en blijft echter een veel te weinig herdachte schande: de West-Europese legers die de Duitse nazi’s overwonnen, werden onmiddellijk ingezet om de eigen koloniale bezettingen in stand te houden. Zo ook met Nederlands Indië. De ‘politionele actie’ was een poging om dat koloniale rijk in ere te herstellen.

My Lai, Vietnam, 1968? Gaza 2024? Java 1949 Foto: javapost.nl

Met het voordeel van de historische terugblik weten we dat die poging gedoemd was om te mislukken, niet alleen omdat Nederland – net als België, Frankrijk en Groot-Brittannië – economisch kreupel uit de oorlog kwam. Hoewel, nuchtere analisten hadden toen ook al door dat de eis tot vrijheid in de kolonies niet meer te stoppen was. Zij werden niet gehoord.

Er was in naoorlogs Europa gewoon geen oor voor de opkomende eis tot zelfbeschikking en onafhankelijkheid van de koloniale volkeren. Hun niet-witte opinie was nu eenmaal niet relevant. Het werd een fatale misrekening.

Een misrekening die wel eerst 150.000 Indonesische mensen afslachtte met een bijzonder gewelddadige militaire actie, waarbij ook ongeveer 5.000 Nederlandse soldaten door het verzet werden uitgeschakeld.

Informatiefilm  ‘Ver van Huis’ (1947) voor soldaten op de boot naar Indonesië (3’07):

Nederland is met dat onfraaie verleden toch heel wat beter in het reine gekomen dan België, Frankrijk en Groot-Brittannië, maar echte excuses voor het Nederlandse kolonialisme zijn er nog steeds niet. Van de huidige Nederlandse regering moet dat in geen geval verwacht worden.

Hollandse groentje is ‘mateloos verbijsterd’

Toen Jan van Waveren in Java toekwam, was hij net als de meeste Nederlanders nauwelijks geïnformeerd over de koloniale werkelijkheid. Ter plaatse kon hij daar niet langer naast kijken.

Drie jaar later in 1951 schreef hij er een roman over, waarin zijn alter ego Jenver vertelt over zijn wedervaren. “De motivering voor het schrijven was de mateloze verbijstering … vooral om te ontdekken dat moraal alleen geldt binnen de eigen rattenkolonie.”

Een gevangene laadt mortiergranaten op een truck, waarna hij wordt geëxecuteerd, Java, juni 1949. Foto: verzetsmuseum.org

Het duurde tot 1957 voor een uitgever zich bereid toonde het manuscript te publiceren, als hij het eerst wat zou opschonen en inkorten. Uiteindelijk verscheen het bij uitgeverij Paris in 1969, onder het pseudoniem Jan Varenne als Eer de haan kraait – Een serdadoe soesoe tussen de peloppers op Java.

Met de Indonesische term serdadoe soesoe – letterlijk een ‘melksoldaat’ – worden de jonge onervaren soldaten bedoeld, de peloppers waren de Indonesische vrijheidsstrijders.

Soldaat Jenver is het allemaal: onervaren en onwetend over wat hij in feite op Java komt doen. De instructies zijn onduidelijk, de doelstellingen onbekend.

Wat wel duidelijk is: opgepakte Indonesiërs zijn altijd verdacht en na ondervraging – al dan niet met de nodige dosis foltering – laat je ze lopen of schiet je ze neer, beslis zelf maar. De instructies zijn vaag genoeg om dat mogelijk te maken.

Jenver heeft weliswaar geen hoge dunk van die inboorlingen, maar hen zomaar afmaken, is voor hem toch een brug te ver. Hoewel, er zich tegen verzetten, doet hij niet.

Hij is er bij wanneer Indonesische boeren opgepakt worden en na summiere ondervraging ‘voor de koplampen’ geëxecuteerd worden. Enkele uren later doet een collega er wat schamper over tijdens het scheren …

Bij de raids in dorpen branden ze alle hutten plat, nadat elk ding van waarde is meegenomen. “Nu ik het er toch over heb, jatten was een sport, eigenlijk werden kampongs (de dorpjes) in de eerste plaats doorzocht op sarongs (rechthoekige lappen stof die als jurk rond de lendenen worden gedragen), krissen (versierde dolken) en contant geld. Wapens, munitie of verborgen peloppers (de guerrillero’s) hebben we nooit gevonden.” De auteur vertelt nog veel meer. Om dat te weten: lees dit boek.

Er werden in de jaren 1950 en 1960 wel meer boeken geschreven over de politionele actie door de militairen die er aan deelnamen. Het waren heldenverhalen, waar enige kritische reflectie over wat zij daar aan het doen waren, ontbrak.

‘Het beste boek over de oorlog’

Dat is niet het geval met deze korte roman, die voor zover dat nog kan onderzocht worden, geen fictie is maar het eigen verhaal van Jan van Waveren onder een fictieve naam (en bij de eerste publicatie ook met een fictieve auteursnaam).

In zijn uitgebreide nawoord bij deze heruitgave zegt historicus Remco Raben er dit over: “Met zijn krachtige taal, zijn grafische episodes en zijn morele gelaagdheid is dit het beste boek dat er over de oorlog is verschenen. […] Ik ken geen literair werk dat de oorlog in zijn verbijsterende logica zo dichtbij brengt.”

Jan van Waveren worstelde de rest van zijn leven met dat verleden. Remco Raben: “Volgens zijn dochters leed hij vermoedelijk aan een posttraumatische stressstoornis. In de jaren na de terugkeer uit de oorlog werd hij ‘s nachts schreeuwend wakker.”

In 1969 werd zijn boek nauwelijks opgemerkt. Jan van Waveren overleed in 2011 op 83-jarige leeftijd. Dit is een zeer terechte heruitgave door Uitgeverij Jurgen Maas.

Jan van Waveren. ‘Eer de haan kraait … Een Hollandse soldaat op Java’. Jurgen Maas, Amsterdam, 2024, 131 pp. Nawoord Remco Raben. ISBN 978 9083 3441 64 (verdeling in België door epo.be)

Van Uitgeverij Jurgen Maas kan je ook deze recensies lezen:

De wachters – Tahar Djaout, Mannen in de zon – Ghassan Kanafani, De achterstraten – Perhat Tursun, De onvermijdelijkheid van geweld – Yambo Ouologuem, Ten Oosten van de Middellandse Zee – Abdelrahman Munif, Bier in de snookerclub – Waguih Ghali, De fluistering van de sterren – Nagieb Mahfoez, Stilte is mijn moedertaal – Sulaiman Addonia, De kliniek – Ahmed Bouanani, De luiaards in de vruchtbare vallei – Albert Cossery, Alleen de bergen zijn mijn vrienden – Behrouz Boochani, De blinde uil – Sadegh Hedayat, De geschiedenis van mijn leven – Fadima Aïth/Massour Amrouche, Hotel Moederland – Yusuf Atilgan, De lijkententoonstelling – Hassan Blassim, Niemand vraagt meer waar ik vandaan kom – Funda Müjde, De lanterfanter – Yusuf Atilgan, Hongerjaren – Mohamed Choukri.

Note: