De megadam heeft het water van de Xingu opgedeeld. Het project heeft het grootste deel van de rivier in beslag genomen en het nu 130 kilometer lange U-vormige stuk met verminderde stroming leeggepompt. Op de oevers leven twee inheemse groepen en een gemeenschap die getroffen zijn door de uitputting van de vis, tot voor kort de basis van hun levensonderhoud.

Een voorstel dat werd uitgewerkt door deze dorpelingen en wetenschappers maakt het mogelijk om de minimale omstandigheden voor de voortplanting van vissen te herstellen. Het doel is om de negatieve gevolgen van het project, dat in 2016 operationeel werd, voor de bevolking in het gebied te verzachten.

Maar Norte Energía, de concessiehouder van Belo Monte, schat dat dit alternatief het bedrijf 39 procent minder elektriciteit zou opleveren. Het dilemma plaatst de vitale behoeften van de bevolking langs de rivier tegenover de economische haalbaarheid van het bedrijf.

Grote waterval

Belo Monte, 700 kilometer ten zuidwesten van Belém, is een van de grote energie- en logistieke projecten die in de eerste twee decennia van deze eeuw massaal verrezen in Latijns-Amerika. Het is de op twee na grootste waterkrachtcentrale ter wereld, met een capaciteit van 11.233 megawatt en een verwachte effectieve opwekking van slechts gemiddeld 40 procent.

De Xingu-rivier in het oostelijke Amazonegebied leek interessant vanwege het gemiddelde debiet van bijna 8000 kubieke meter per seconde en de helling, waardoor Belo Monte zijn belangrijkste energiecentrale met een waterval van 87 meter kon bouwen.

Maar het debiet kent buitensporige variaties, met overstromingen die twintig keer hoger zijn dan het lage waterniveau. Met minder dan 1.000 kubieke meter per seconde in laag water, verlaagt dat de gemiddelde jaarlijkse productie van de centrale.

Om overstromingen van de Volta Grande van de Xingu (VGX) en daarbinnen van de twee inheemse gebieden van de Juruna- en Arara-volkeren te voorkomen, werd een kanaal aangelegd dat de twee punten van de bocht met elkaar verbindt, waardoor ongeveer 70 procent van het water van de rivier wordt omgeleid en het leven uit het bochtige deel van de rivier verdwijnt.

Verstoorde vissenmigratie

Het project nam niet alleen water weg, maar verstoorde ook het milieu, vooral de waterkringlopen, en daarmee het leven van mensen, dieren en planten. “We zijn analfabeet geworden over de rivier en de vissen. We weten niet meer hoe we moeten lezen wat er in de rivier gebeurt”, zei een bewoner tijdens een hoorzitting die in augustus 2022 door het Openbaar Ministerie werd georganiseerd.

Piracema, de stroomopwaartse migratie van scholen vis tijdens het paaien, is van vitaal belang om de bestaansmiddelen in de VGX in stand te houden, benadrukt Josiel Juruna, lokale coördinator van de beweging Onafhankelijke Territoriale Milieumonitoring (Mati). Belo Monte verslechterde de levenskwaliteit van de rivierbewoners door de piracema onrendabel te maken.

Piracema herstellen

Daarom heeft Mati, geleid door zo’n dertig universitaire wetenschappers en lokale onderzoekers, prioriteit gegeven aan het monitoren en herstellen van de piracema, die wordt gezien als een plek voor voortplanting, naast het monitoren en meten van andere ecologische aspecten in het gedeelte dat het meest getroffen is door de waterkrachtcentrale.

Als resultaat van hun participatieve onderzoek, dat in 2014 werd gestart door het Juruna-volk en de ngo Instituto Socioambiental, presenteerde Mati in 2022 de ‘Piracema Hydrografiek’ aan de milieuautoriteiten. Die zou het debiet aangeven dat nodig is voor de voortplanting van vissen in de VGX.

Het is een alternatief voor hydrografieken die het waterdebiet regelen dat Belo Monte in bepaalde hoeveelheden per maand in de VGX loost om te voldoen aan de voorwaarden die zijn overeengekomen voor de exploitatie van de waterkrachtcentrale. Ze worden ook wel consensushydrografieken genoemd, toegepast volgens verschillende pluviometrische omstandigheden.

De debieten zijn gedefinieerd in de milieueffectrapportages die zijn uitgevoerd door gespecialiseerde bedrijven, maar betaald door Norte Energía, om de vergunning voor de bouw en exploitatie van de centrale te verkrijgen. De inheemse bevolking is het altijd oneens geweest met deze hydrografieken omdat ze niet zorgen voor het benodigde debiet om het ecosysteem in stand te houden. Dat ecosysteem is onmisbaar voor de vissen, de basis van hun dieet en het inkomen dat ze halen uit de verkoop van visoverschotten.

Gedroogde eieren

Volgens Josiel Juruna wordt er onvoldoende water vrijgelaten en gebeurt dat op ongeschikte tijdstippen. De dynamiek van de piracema wordt genegeerd, zegt hij. “De hydrografiek van Belo Monte staat alleen overstromingen toe in april, maar de piracema heeft veel water nodig tussen januari en maart, zodat het de sarobal en igapós vult, waar de vrouwelijke vissen aankomen om te paaien en vervolgens de mannetjes om de eitjes te bevruchten”, vertelt hij.

Het woord sarobal in Brazilië betekent een eiland van steen en zand, overstroomd en met een vegetatie van grassen en struiken die voedsel leveren voor de vissen. Igapó is ook een overstroomd gebied van oevers en kleine waterwegen, met bomen en vegetatie die fruit en andere voedingsmiddelen produceren.

Zonder water hebben de vissen geen toegang tot hun broedplaatsen of tot de vruchten, die nu op de droge grond vallen. Juruna laat vaak een video zien van een curimatá, een vis die veel voorkomt in de Xingu, met gedroogde eieren in zijn buik. Hij “kon niet kuitschieten” omdat er op het juiste moment geen water in de piracema was, legt hij uit.

Er is dus niet alleen meer water nodig, maar er moet ook minstens drie maanden vroeger meer water in Vuelta Grande belanden. En de overstroming een paar maanden aanhouden is ook onmisbaar om de vissen te voeden met de vruchten die in het water vallen en niet op de grond.

Cacaoboeren

In feite is het noodzakelijk om vanaf november het debiet van de VGX te verhogen met ‘nieuw water’, zodat de vissen beginnen te migreren. “Zonder de juiste hoeveelheid water op het juiste moment is er geen piracema”, de basis van het rivierleven, benadrukt een Mati-rapport.

De Piracema-hydrografiek zal de vroegere manier van leven in de Vuelta Grande niet herstellen. Daarvoor zouden de omstandigheden uit het verleden hersteld moeten worden, zonder de waterkrachtcentrale, gaf Juruna toe. Zijn doel is om “de lagere piracemas” te herstellen, dat wil zeggen iets meer water voor de sarobals en de overstroombare igapós dan wat Belo Monte momenteel vrijgeeft. “De hogere piracemas zullen niet langer bestaan”, betreurt hij.

Er zal geen vis meer zijn zoals vroeger, de Juruna’s zijn al boeren geworden en verbouwen voornamelijk cacao. Een herstel van de piracemas zal hen in staat stellen om te vissen voor hun eigen voedsel, maar nauwelijks voor de verkoop en het inkomen, zei hij.

De inheemse bevolking voedt zich steeds meer met ‘stadsproducten’ en verhuist steeds meer naar Altamira, een stad op 50 kilometer afstand van het inheemse land van Paquiçamba, waar de Juruna’s wonen. Het gemeenschapsleven neemt al af.

Met Belo Monte is er een weg naar de stad aangelegd en het aantal motorfietsen in het inheemse dorp is toegenomen, aldus Juruna. Hun manier van leven is ingrijpend veranderd, maar de inheemse bevolking verzet zich tegen de dood van hun rivier en met Mati hebben ze hun traditionele kennis toegevoegd aan het wetenschappelijk onderzoek.

Technologie in verval

Bioloog Juarez Pezzuti, professor aan de Federale Universiteit van Pará, gevestigd in Belém, en lid van Mati, vindt dat het idee van Belo Monte en andere waterkrachtcentrales, vooral die in het Amazonegebied, als bronnen van duurzame energie moet worden ontkracht.

“Ze stoten in dezelfde mate broeikasgassen uit als thermo-elektrische centrales op fossiele brandstoffen”, vertelde hij aan IPS. Ze zetten niet alleen de vegetatie onder water wanneer het stuwmeer wordt gevormd, maar blijven dat ook daarna doen, want als hun water zich terugtrekt, wordt de vegetatie die later onder water komt te staan, vernieuwd.

De gevolgen stroomafwaarts beginnen nu pas bestudeerd te worden. In het Amazonegebied drogen ze de igapós op, zoals we al hebben gezien in de Balbina-centrale in de buurt van Manaus, de hoofdstad van de naburige staat Amazonas.

Het is een technologie in verval, waarvan het sociale, ecologische en klimatologische kostenplaatje steeds duidelijker wordt, concludeert hij.