“We dachten altijd dat Nederland het beste drinkwater van de wereld had”, zegt Kiet Versluijs, mede-oprichter van een campagne tegen PFAS in drinkwater. “Maar wat blijkt: Nederland heeft nu het meest PFAS-vervuilde water van Europa, veroorzaakt door lozingen van fabrieken en landbouwstoffen. Daarnaast stroomt PFAS vanuit andere landen via vervuilde rivieren naar de Lage Landen, waardoor Nederland, maar ook Vlaanderen als afvoerputje dienen.”

“Het lijkt alsof de regering de urgentie van het PFAS-probleem niet serieus neemt”, vervolgt hij. “En ook op Europees niveau is de problematiek onderbelicht.” Daarom is hij de campagne Stop de Vergiftiging gestart om het PFAS-probleem in het drinkwater aan te kaarten in de Tweede Kamer.

Waterpunt in Amsterdam

Ze plakken borden op waterpunten en kranen, en stickers op stoplichten. “Water?! Probeer je me te vergiftigen ofzo?” staat er op de borden. De daarboven geplakte stickers van Waternet, die de waterkwaliteit prijzen, vormen een opvallend contrast: er wordt nog steeds gedaan alsof we het beste water van de wereld hebben, terwijl we met elke slok PFAS en andere troep binnenkrijgen.

“Jarenlang is er een gebrek geweest aan regulering en controle vanuit de overheid”, vertelt Versluijs. “Door een voortdurende focus op winst in zowel bedrijven als de landbouwindustrie heeft de overheid het toezicht op het lozen van chemicaliën door bedrijven volledig verwaarloosd.” Nu blijkt Nederland het meest vervuilde water van Europa te hebben, “en in België is het ook niet fraai”.

Hij wijst naar een kaart met PFAS-gebruikers en verontreinigde locaties. Als een plaag zie je hoe de rode stippen van vervuiling zich verzamelen in België en Nederland. Als je goed kijkt, zie je onder de rode wolk nog vaag de contouren van Vlaanderen.

Screenschot: Lemonde.fr

Wat is PFAS?

PFAS is een verzameling van zo’n 16.000 chemicaliën, en staan bekend als de ‘forever chemicals‘, zo schrijft Dirk Draulans Bioloog en redacteur bij Knack. ‘Forever’ omdat de stoffen bijna niet afbreekbaar zijn.

En dat kan handig zijn, want deze stoffen hebben een nuttige combinatie van eigenschappen: ze zijn zeer resistent tegen zowel hitte als tegen chemische afbraak. Daarnaast hebben ze het vermogen om water en olie af te stoten.

Dat maakt de stoffen goed te gebruiken voor allerlei doeleinden, zoals voedselverpakkingen. Pizzadozen zitten bijvoorbeeld vol PFAS-stoffen. De chemicaliën moeten een barrière vormen tegen vochtigheid en vet. Echter, wat er gebeurt is dat deze stoffen naar het voedsel trekken, waardoor ze uiteindelijk in ons lichaam terechtkomen.

Eigenlijk zit PFAS overal in: in onze groente en fruit, in ons water

PFAS zit niet alleen in pizza(dozen), de stoffen worden ook gebruikt in braadpannen, contactlenzen, schooluniformen, medische hulpmiddelen, cosmetica, tapijten, enzovoort. Eigenlijk zitten ze overal in. Ook in onze groente en fruit, zegt Nieuwsagentschap Inter Press Service (IPS). Ook in ons water; waarin we zwemmen, waarin we ons wassen, wat we drinken.

‘Forever and ever and ever chemicals’

We zijn omringd door de niet-afbreekbare stoffen, de ‘forever chemicals’, en dat is niet alles. “Zelfs nadat ze in onze leefomgeving terecht zijn gekomen, blijven de vervuilers zich verspreiden”, schrijft Draulans.

Uit berekeningen blijkt dat de oceaan meer van de twee meest voorkomende stoffen opnieuw in omloop brengt dan dat de industrie jaarlijks produceert. Bovendien kunnen deze stoffen honderden, zo niet duizenden jaren lang onafgebroken in het milieu blijven circuleren, ‘forever’ in het kwadraat dus.

PFAS in ons lichaam

Ook ons lichaam zit vol met PFAS, zegt Versluijs; “in ons sperma, in onze moedermelk, in ons bloed.” We krijgen het binnen via de lucht, via voedsel, via water. Recent onderzoek laat zien dat het ook door onze huid kan dringen, en zo de bloedbaan kunnen bereiken, schrijft IPS. Over de hele wereld zou nu 98 procent van de mensen de giftige stoffen in hun bloed hebben, en hetzelfde geldt voor dieren trouwens.

Over de hele wereld zou nu 98 procent van de mensen de PFAS-stoffen in hun bloed hebben

Recent onderzoek brengt deze PFAS-stoffen in verband met risico’s voor ongeboren kinderen, hersenbeschadiging, verstoring van het hormoonsysteem en kanker, schrijft IPS. Onderzoek linkt de stoffen daarnaast aan aandoeningen zoals diabetes en nierfalen. En ook aan mannelijke onvruchtbaarheid en een verhoogd risico op prostaat- en teelbalkanker.

We nemen de PFAS-stoffen veel sneller in ons lichaam op dan dat we ze uitscheiden. Hoewel vrouwen tijdens de menstruatie wat van PFAS-vervuiling afstoten, stopt dit bij de menopauze. De gevolgen zijn een verhoogde gevoeligheid voor ontstekingen door stress of infecties, wat kan leiden tot hart- en vaatproblemen.

De PFAS-industrie en hun propaganda

Dat PFAS schade kan aanrichten aan de menselijke gezondheid werd in 1961 in de Canadian Medical Association al gepubliceerd. De wetenschappelijke studie beschreef hoe arbeiders in PFAS-fabrieken ziek werden na het roken van met teflon (een fluorpolymeer gerelateerd aan PFAS) besmette sigaretten.

De PFAS-producenten waren woedend en beweerden dat er geen causaal verband was tussen PFAS en deze gezondheidsproblemen. Ze begonnen druk uit te oefenen en die werd hoog, zo hoog dat het artikel werd teruggetrokken, en zo gewist kon worden uit het publieke debat.

De gevaren moesten in de doofpot worden gestopt en daar blijven

Dit was het begin van een campagne door DuPont en 3M, de twee belangrijkste PFAS-producenten. De gevaren moesten in de doofpot worden gestopt en daar blijven.

Zo zijn er genoeg schandalen op te noemen. De film Dark Waters uit 2019 vertelt het verhaal van de Amerikaanse advocaat Robert Bilott, die vanaf 1998 jarenlang tegen DuPont procedeerde. Zijn onderzoek toont aan dat DuPont al in 1981 vrouwelijke werknemers had overgeplaatst, nadat het bedrijf zelf had vastgesteld dat contact met PFAS tijdens de zwangerschap tot geboorteafwijkingen bij de baby’s kon leiden; maar het bedrijf hield die informatie geheim.

PFAS-producenten lijken al sinds de jaren 1960 te weten dat er ernstige problemen waren met PFAS

PFAS-producenten lijken al sinds de jaren 1960 te weten dat er ernstige problemen waren met PFAS. Later verwezen interne bedrijfsdocumenten naar experimenten met proefdieren die aantoonden dat de producten gevaarlijk konden zijn. De resultaten werden niet publiek gemaakt.

In 1994 kwam aan het licht dat er een verband bestond tussen blootstelling aan teflon en een verhoogd risico op prostaatkanker bij werknemers van de betreffende bedrijven. De bevindingen werden opnieuw niet gepubliceerd.

Tot in de jaren 90 bleven de PFAS-producenten de problemen systematisch ontkennen. In plaats daarvan voerden de bedrijven geruststellende en misleidende campagnes, vergelijkbaar met de campagne-kunsten van de tabaksindustrie.

PFAS-maatregelen

Ondertussen hebben verschillende autoriteiten meer aandacht gekregen voor de PFAS-problematiek en proberen ze nu maatregelen te nemen. In 2023 (nogal laat) zijn vijf Europese landen, waaronder Nederland, een procedure gestart bij de European Chemicals Agency (ECHA) om strengere regels in te voeren voor de productie en het gebruik van 12.000 PFAS-stoffen in de Europese Unie.

“Ook hier schuwt de chemische lobby niet om druk uit te oefenen”

“Toch is het geen kwestie waarop we kunnen vertrouwen”, verzucht Versluijs. “Ook hier schuwt de chemische lobby niet om druk uit te oefenen.” Volgens het internationale wetenschappelijk tijdschrift New Scientist hebben dertien bedrijven gezamenlijk een lobbycampagne opgezet, met een budget van 20 miljoen euro.

Het doel is om de voorstellen zo veel mogelijk te verzwakken voordat ze in de Europese kringen worden besproken. Het is onwaarschijnlijk dat er vóór 2025 een concreet actieplan zal zijn, zo schrijft wetenschappelijk tijdschrift Nature.

“Onder druk van de chemische lobby zullen de maatregelen toch mogelijkheden bieden om omzeild te worden”

“Mocht het PFAS-verbod uiteindelijk wel aangenomen worden door het Europees Parlement, zal deze verzwakt zijn, en onder druk van de chemische lobby toch mogelijkheden bieden om omzeild te worden”, voegt Versluijs toe.

Het voorstel dat nu op tafel ligt, houdt namelijk rekening met ‘overgangsperiodes’, waarbij sommige stoffen zelfs een ‘overgangsperiode’ krijgen van meer dan tien jaar. Dit geeft PFAS-producenten de kans om alternatieven te ontwikkelen. Lees: “Dit geeft de industrie de mogelijkheid om nieuwe, even schadelijke, stoffen met een fluorverbinding te creëren. Stoffen die nét buiten het verbod vallen, maar wel gewoon PFAS zijn”, aldus Versluijs.

“Dit geeft de industrie de mogelijkheid om nieuwe, even schadelijke, stoffen met een fluorverbinding te creëren”

“Het is van belang dat Nederlandse, Belgische en Europese partijen zich allemaal inzetten voor een algeheel PFAS-verbod”, stelt Versluijs. “Ze moeten de invloed van de chemische lobby verwerpen, en de PFAS-industrie niet de kans geven om de regelgeving te omzeilen.”

“Het is ook belangrijk dat we als samenleving druk blijven uitoefenen op de politiek. We moeten ervoor zorgen dat zowel onze nationale overheden als de Europese Unie onze stemmen horen: stop de vergiftiging!”