Begin juni deed een gerucht de ronde – en in de Indiase pers werd het breed verspreid als waar – dat de regering van Saoedi-Arabië haar oliedollarovereenkomst met de Verenigde Staten had laten vervallen.

Oliedollarovereenkomst

Deze in 1974 gesloten overeenkomst is vrij eenvoudig en voldoet aan verschillende wensen van de Amerikaanse regering: de VS koopt olie van Saoedi-Arabië en Saoedi-Arabië gebruikt dat geld om militair materieel te kopen van Amerikaanse wapenfabrikanten terwijl het de inkomsten uit de olieverkoop onderbrengt in Amerikaans schatkistpapier en in het Westerse financiële systeem.

Deze regeling om oliewinsten te recyclen in de Amerikaanse economie en de Westerse bankwereld staat bekend als het oliedollarsysteem.

Deze niet-exclusieve overeenkomst tussen de twee landen heeft de Saoedi’s nooit verplicht om hun olieverkoop te beperken tot dollars of om hun oliewinsten uitsluitend te recycleren in Amerikaans schatkistpapier (waarvan ze voor een waarde van 135,9 miljard dollar bezitten) en Westerse banken.

Het staat de Saoedi’s dus vrij om olie in meerdere munteenheden te verkopen, in euro’s bijvoorbeeld, en om deel te nemen aan digitale valutaplatforms zoals mBridge, een proefinitiatief van de Bank of International Settlements en de centrale banken van China, Thailand en de Verenigde Arabische Emiraten (VAE).

Aardverschuiving

Toch weerspiegelt het gerucht over het einde van deze decennialange oliedollarovereenkomst de wijdverspreide verwachting dat er een aardverschuiving komt in het financiële systeem, die de dominantie van het dollar-Wall Street-stelsel teniet zal doen. Het was een vals gerucht, maar het bevatte een zekere waarheid over een mogelijke post-dollar- of gededollariseerde wereld.

De uitnodiging aan zes landen om toe te treden tot het BRICS-blok afgelopen augustus was een verdere aanwijzing dat een dergelijke verschuiving aan de gang is. Bij deze zes landen zijn onder meer Iran, de VAE en Saoedi-Arabië (hoewel dat laatste zijn lidmaatschap nog moet afronden).

Er is een wijdverspreide verwachting dat een aardverschuiving in het financiële systeem de dominantie van het dollar-Wall Street-stelsel teniet zal doen

Door die uitbreiding zou BRICS voortaan het land met de grootste (Rusland) en op één na grootste (Iran) gasreserves ter wereld onder zijn leden tellen, en ook de twee landen die samen goed zijn voor bijna een kwart van de mondiale olieproductie (Rusland en Saoedi-Arabië). (cijfers van 2022)

De politieke opening tussen Iran en Saoedi-Arabië, bemiddeld door Beijing in maart 2023, en de signalen dat de Amerikaanse bondgenoten VAE en Saoedi-Arabië hun politieke betrekkingen willen diversifiëren, wijzen op het mogelijke einde van het oliedollarsysteem. Dat was de kern van het gerucht begin juni.

Deze mogelijkheid moet echter niet worden overdreven, aangezien het dollar-Wall Street-stelsel intact en nog steeds machtig blijft. Uit gegevens van het Internationaal Monetair Fonds blijkt dat de Amerikaanse dollar in het laatste kwartaal van 2023 goed was voor 58,41% van de toegewezen valutareserves, wat veel meer is dan de reserves in euro (19,98%), Japanse yen (5,7%), Britse pond (4,8%) en Chinese renminbi (krap 3%).

Ondertussen blijft de dollar ook de belangrijkste factureringsvaluta in de wereldhandel: 40% van de internationale handelstransacties in goederen worden in dollars gefactureerd, ondanks het feit dat het aandeel van de VS in de wereldhandel slechts 10% bedraagt. Hoewel de dollar de belangrijkste valuta blijft, wordt de laatste twintig jaar wereldwijd een geleidelijke maar gestage daling van het aandeel van de dollar in de toegewezen valutareserves waargenomen.

Aanjagende factoren

Drie factoren jagen de dedollarisering aan: de sinds de ‘Derde Grote Depressie’ van 2008 verminderde kracht en potentie van de Amerikaanse economie; het agressieve gebruik van illegale sancties – vooral financiële – vanwege de Verenigde Staten en hun bondgenoten in het Noorden tegen een kwart van de landen in de wereld; en de ontwikkeling en versteviging van de betrekkingen tussen landen van het Zuiden, vooral via platforms zoals BRICS.

In 2015 richtten de BRICS-landen de Nieuwe Ontwikkelingsbank (NDB) op, ook bekend als de BRICS-bank, om hen veilig door een post-dollar-Wall Street-regime te loodsen en kansen te creëren voor ontwikkeling eerder dan bezuiniging. De oprichting van deze BRICS-instellingen en het toegenomen gebruik van lokale munteenheden voor betaling bij grensoverschrijdende handel creëerden de verwachting van een versnelde dedollarisering.

Veel BRICS-landen blijven vasthouden aan neoliberale formules, terwijl andere op zoek zijn naar nieuwe ontwikkelingsmodellen

Op de BRICS-top van 2023 in Johannesburg herhaalde de Braziliaanse president Luiz Inácio Lula da Silva de oproep om meer gebruik te maken van lokale valuta’s en misschien een BRICS-valutasysteem op te zetten.

Levendig debat

Over dedollarisering is er een levendig debat gaande tussen denkers van de BRICS-instellingen en de grote landen met interesse voor dedollarisering, zoals China, over de noodzaak ervan, de vooruitzichten en de moeilijkheid om nieuwe manieren te vinden voor het vasthouden van valutareserves en het factureren van de wereldhandel.

Het recentste nummer van het internationale tijdschrift ‘Wenhua Zongheng’ (文化纵横), een samenwerking tussen ‘Tricontinental: Institute for Social Research’ en ‘Dongsheng’, is aan dit onderwerp gewijd.

In de inleiding op ‘The BRICS and De-Dollarisation: Opportunities and Challenges’ (volume 2, issue no. 1, May 2024) vat Paulo Nogueira Batista jr., eerste vicepresident van de NDB (2015-2017), zijn uitvoerige beschouwingen samen over het belang van het loslaten van het dollar-Wall Street-stelsel en over de politieke en technische moeilijkheden van een dergelijke overgang.

Hij stelt terecht dat BRICS een erg diverse groep is, van landen met zeer verschillende politieke krachten aan het hoofd. Zelfs met de nieuwe stemming die in het mondiale Zuiden heerst, lopen de politieke agenda’s van de lidstaten sterk uiteen, met name op het gebied van economische theorie. Veel BRICS-landen blijven vasthouden aan neoliberale formules, terwijl andere op zoek zijn naar nieuwe ontwikkelingsmodellen.

Confiscatie van Russische activa

Een van de belangrijkste punten die Nogueira naar voren brengt, is dat de Verenigde Staten “naar alle waarschijnlijkheid met alle instrumenten die ze tot hun beschikking hebben zullen vechten tegen pogingen om de dollar als spil van het internationale monetair systeem te onttronen”.

Deze instrumenten omvatten onder andere sancties en diplomatieke dreigementen, waarmee het zelfvertrouwen zou worden aangetast van regeringen met zwakkere politieke verplichtingen en zonder sterke bewegingen die een nieuwe wereldorde willen.

De Verenigde Staten zullen naar alle waarschijnlijkheid alle instrumenten die ze tot hun beschikking hebben inzetten in de strijd tegen pogingen om de dollar te onttronen

Tot 2022 verliep de dedollarisering in een zeer traag tempo. Toen in dat jaar landen van het mondiale Noorden beslag gingen leggen op Russische tegoeden in het dollar-Wall Street-geldsysteem begonnen veel landen zich zorgen te maken over de veiligheid van hun tegoeden bij Noord-Amerikaanse en Europese banken.

Hoewel deze confiscatie niet nieuw was (de Verenigde Staten hebben dit bijvoorbeeld al eerder gedaan met Cuba en Afghanistan), werkten de schaal en strengheid van deze confiscaties als een ‘vertrouwenvernietigende’ maatregel, zoals Nogueira het formuleert.

Kan de RMB de dollar verdringen?

Nogueira’s inleiding wordt gevolgd door drie essays van belangrijke Chinese analisten van de huidige verschuivingen in de wereldorde. In ‘What Is Driving the BRICS’ Debate on De-Dollarisation?’ brengt professor Ding Yifan (hoofddocent aan het Taihe Instituut in Beijing) in kaart waarom veel landen in het Zuiden nu in lokale valuta’s willen handelen en niet langer afhankelijk willen zijn van het dollar-Wall Street-stelsel.

Hij benadrukt twee factoren die de vraag doen rijzen of de dollar wel als ankervaluta zal kunnen blijven dienen: ten eerste het feit dat de Amerikaanse economie zwak is doordat ze zwaarder steunt op militaire uitgaven dan op productieve investeringen (de eerstgenoemde zijn goed voor 53,6% van de totale militaire uitgaven in de wereld) en ten tweede dat de VS een geschiedenis van contractbreuk heeft.

Aan het einde van zijn artikel denkt Ding na over de mogelijkheid voor de landen van het Zuiden om de Chinese renminbi (RMB) als hun referentievaluta te aanvaarden, aangezien de Chinese productiecapaciteit de RMB waardevol maakt als een manier om Chinese goederen te kopen.

Maar in zijn essay ‘China’s Foreign Exchange Reserves: Past and Present Security Challenges’ is professor Yu Yongding (lid van de Chinese Academie van Sociale Wetenschappen) voorzichtig over de mogelijkheid dat de RMB de dollar verdringt.

Als de RMB een internationale reservemunt wil worden, zo stelt Yu, “moet China aan een aantal voorwaarden voldoen, waaronder het creëren van een gezonde kapitaalmarkt (vooral een diepe en zeer liquide markt voor schatkistobligaties), een flexibel wisselkoersstelsel, vrije grensoverschrijdende kapitaalstromen en langetermijnkrediet op de markt”.

Professor Yu Yongding is voorzichtig over de mogelijkheid dat de RMB de dollar verdringt

Dit zou betekenen dat China moet afzien van zijn kapitaalcontroles en staatsobligaties in RMB moet gaan aanbieden aan internationale kopers. Yu stelt dat internationalisering van de RMB “een nastrevenswaardig doel is”, maar het is niet iets dat snel kan gebeuren. “Ver water”, schrijft hij poëtisch, “zal de dorst niet direct lessen.”

Toekomst

Hoe moet het nu verder? In zijn artikel ‘From De-Risking to De-Dollarisation: The BRICS Currency and the Future of the International Financial Order’ geeft professor Gao Bai, die doceert aan Duke University in de Verenigde Staten, toe dat het dollar-Wall Street-stelsel dringend moet worden overwonnen maar dat er op dit moment geen gemakkelijke weg voorwaarts is.

Het gebruik van lokale valuta is toegenomen – zoals tussen Rusland en China en tussen Rusland en India – maar zulke bilaterale afspraken zijn onvoldoende. Zoals een recent rapport van de World Gold Council (de Wereldgoudraad) laat zien, kopen centrale banken uit de hele wereld in toenemende mate goud op voor hun reserves en drijven ze daarmee de goudprijs op (de spotprijs voor goud is meer dan 2300 dollar per ounce, ver boven de 1200 dollar waarrond de goudprijs in 2015 zweefde).

Als er niet onmiddellijk een valuta beschikbaar is om de dollar te vervangen, stelt Gao, dan moeten de landen van het Zuiden een “referentiewaarde voor betalingen vaststellen in hun lokale munteenheden evenals een wisselkoersplatform ter ondersteuning van dergelijke betalingen. De grote vraag naar zo’n waardebepaling biedt kansen voor de creatie van een BRICS-valuta.”

Het nieuwe nummer van Wenhua Zongheng geeft een duidelijke en doordachte beoordeling van de problemen met het dollar-Wall Street-stelsel en de behoefte aan een alternatief. Het brede scala aan ideeën dat op tafel ligt, weerspiegelt de diversiteit van de discussies die in beleidskringen over de hele wereld worden gevoerd. We willen deze ideeën graag samenvatten en hun technische haalbaarheid en politieke levensvatbaarheid testen.

Het is belangrijk om op te merken dat er in twee BRICS-landen dit jaar verkiezingen zijn gehouden. In India behoudt de uiterst rechtse regering van premier Narendra Modi de macht, maar met een beperkter mandaat. Aangezien de regering-Modi een beleid van ‘nationaal belang’ voorstaat, is het waarschijnlijk dat ze een rol zal blijven spelen in het BRICS-proces en lokale munteenheden zal gebruiken om goederen zoals Russische olie te kopen.

“In de strijd is geen romantiek, daar is slechts beukende realiteit”

Intussen heeft de regerende alliantie in Zuid-Afrika, geleid door het Afrikaans Nationaal Congres (ANC), een regering gevormd met de rechtse Democratische Alliantie, die het Amerikaanse imperialisme is toegedaan en de BRICS-agenda niet ziet zitten. Met de waarschijnlijke toetreding van Nigeria tot het BRICS-blok zou het zwaartepunt van BRICS op het Afrikaanse continent naar het noorden kunnen verschuiven.

Tijdens de moeilijke jaren van strijd tegen het apartheidsregime in Zuid-Afrika verzamelde ANC-lid Lindiwe Mabuza (bekend als Sono Molefe) gedichten geschreven door vrouwen in de ANC-kampen. Met de ingezonden gedichten van guerrillastrijdsters, leraressen, verpleegsters en vele anderen gaf ze een bundel uit onder de titel Malibongwe (wees geprezen), die verwijst naar de vrouwenmars van 1956 in Pretoria. In de inleiding schreef Mabuza (1938–2021) dat er “in de strijd geen romantiek” is; daar is “slechts beukende realiteit”.

Die uitdrukking ‘beukende realiteit’ verdient vandaag overweging. Niets komt uit het niets. Je moet op de realiteit inbeuken om iets teweeg te brengen, of het nu een nieuwe politieke opening is in landen als India en Zuid-Afrika of een nieuwe financiële architectuur voorbij het dollar-Wall Street-stelsel.

Bekijk hier onze webinar met Vijay Prashad over de kantelende Noord-Zuidverhouding.

Vijay Prashad komt naar Manifiesta, 7-8 oktober

Dit artikel verscheen eerder op Tricontinental: Institute for Social Research. De vertaling is van Hilde Baccarne.