In 1945 werden de Verenigde Naties opgericht, hopend op internationale vrede en een democratisch overleg op wereldschaal. De Koude Oorlog sloeg die hoop stuk. Deze aframmeling kwam duidelijk in beeld toen het westerse imperialisme de onafhankelijkheidsstrijd van Congo neersloeg, en diens eerste democratisch verkozen president Patrice Lumumba vermoordde. De VN speelde hier een hoofdrol in, als dader.
Johan Grimonprez maakte er een magistraal filmessay over: Soundtrack of a Coup d’état. Met jazz als leidraad – de VS gebruikten zwarte muzikanten als cultureel ambassadeur om hun ideologie van het vrije Westen uit te dragen – neemt de kunstenaar ons andermaal mee voor een dubbele duik in onze geschiedenis. Via een ritmische mix van uniek, historisch beeldmateriaal legt hij als een archeoloog deze geschiedenis in al zijn gelaagdheid bloot, en hoe die als een blue note ons heden nog steeds bepaalt.
Patrice Lumumba. Foto: Flandersimage
Je kan uren over deze veelzijdige, meeslepende en intelligente film praten, zeker met zijn mondige maker die ter voorbereiding jaren op het onderwerp studeerde. In dit interview geven we alvast enkele aanzetten van zo’n gesprek mee.
Heel wat mensen denken bij de Verenigde Naties aan peacekeeping. Hoe zie jij dat?
Een uitspraak die dikwijls terugkomt in de film is: ‘De enige manier om het communisme uit de Congo te houden is de VN in de Congo te houden.’ Dat maakt duidelijk hoe het Westen de VN gebruikte. Vandaag is die misbruik glashelder, afgaande op de Westerse reactie op recente oorlogen.
Toen de oorlog in Oekraïne uitbrak, hoopte het Westen dat het Globale Zuiden meteen mee Rusland zou veroordelen en sanctioneren. Toen heel wat landen zich onthielden, volgde het verwijt dat ze ondankbaar waren, na al de hulp die ze toch jarenlang van de VS en Europa hadden gekregen. Hulp? Ook vandaag dient de VN nog als neokoloniaal instrument.
En de stemming voor een staakt-het-vuren in Gaza liep lang mank op de bekende veto-politiek van de VS. Israël kan de VN-resoluties al jarenlang blijven schenden, zelfs consulaten van andere landen in buurlanden bombarderen, het Westen grijpt niet in. Integendeel. De miljarden aan militaire steun blijven stromen.
Bij de oprichting van de VN was er wel hoop. Het valt vandaag nog moeilijk in te beelden hoe er toen in de naoorlogse periode wereldwijd een geloof in geopolitieke verandering opleefde. De dekolonisering trok zich op gang, in 1955 vond in Bandung in Indonesië de eerste Afro-Aziatische conferentie plaats. De zittingen van de VN waren in die periode even cruciaal als spannend. Dat momentum probeer ik in de film met enige schwung in beeld te brengen.
Is er hoop voor Afrika?
Ondanks de jarenlange grondstoffenoorlogen en de neokoloniale repressie zie je een opvallende, hoopvolle weerbaarheid van de bevolking die gaandeweg meer en meer over haar eigen lot wil beslissen. Vroeger gingen we er diamanten, goud en rubber plunderen, dan uranium – de atoombommen op Japan bevatten uranium uit Congo – nu gaat het om kobalt en lithium voor elektrische batterijen. Afrikanen zijn misschien arm, Afrika niet.
Vandaag maken we de kanteling naar een multipolaire wereld mee. Daarmee liggen de kaarten nu wel anders voor de Afrikanen. Het verzet in Afrika heeft ook heel wat activisme in het Westen op gang getrokken. Denk aan de black power movement en de rol die het opnam in de burgerrechtenbeweging in de VS. Dat heeft het Westen de vorige decennia zelf ook veranderd. Vergeet niet dat ze in de jaren 60 zwarte mensen nog lynchten in ‘the land of the free’.
Meer dan de helft van de kwesties waarover de VN-Veiligheidsraad zich buigt, heeft betrekking op Afrika. Toch komt geen enkele van de permanente leden uit dat continent. Ook India heeft geen zitje als permanent lid, maar is nu wel het meest dichtbevolkte land in de wereld. De Westerse grootmachten vonden dat nooit een urgent probleem. Ook daar zie je verandering.
Er verschenen al boeken en films over Lumumba. Wat wou je toevoegen dat nog onverteld bleef?
Bij een breed publiek, zeker in België, is er nog veel onbekend. Zelfs taboe. Denk aan de medeplichtigheid van koning Boudewijn, of van de VN. Vandaag leeft er in sommige kringen ook nog het idee dat de Belgische para’s als helden onze landgenoten zijn gaan redden uit onze voormalige kolonie, bevolkt door al die ‘woestelingen’.
Koning Boudewijn bij zijn bezoek in Congo in 1960. Foto: Flandersimage
Dat Congolezen die Belgen gevangen namen om ze als menselijk schild te gebruiken tegen bombardementen op hun dorpen, hoor je er zelden bij verteld worden. Zelfs toen Lumumba nog leefde, zette het Westen moordende huurlingen in Katanga in. Uiteindelijk werden duizenden lumumbisten en hun families simpelweg uitgemoord. De wreedheden waren enorm. Congo moest ‘van ons’ blijven, althans de mineralen.
Maar ik heb via onbekend beeldmateriaal uit archieven vooral ook andere zaken onder de aandacht willen brengen. De bezoeken van Lumumba in België bijvoorbeeld. Aan het Brusselse Afrikamuseum, aan een bloedprocessie in Brugge en zijn lezing aan de Universiteit Antwerpen. En dankzij unieke audiotapes, de bandjes die Nikita Chroesjtsjov voor zichzelf opnam nadat hij leider van de Sovjet-Unie af was, krijgen we zijn persoonlijke kijk op de wereld van toen mee.
Vlnr. Chroesjtsjov (president Sovjet-Unie) en Eisenhower (president VS). Bron: Flandersimage
Maar essentieel natuurlijk is er in de film de aandacht voor de rol van vrouwelijke activisten zoals Andrée Blouin, ‘hoofd protocol’ in de regering Lumumba, of de zangeres Abbey Lincoln.
Deze film is, net als jouw vorige films dial H-I-S-T-O-R-Y of Shadow World, niet zomaar een documentaire. Hoe kan je hier als kunstenaar een verschil maken?
Daarvoor moet je gaan kijken hé. Er zit sowieso veel poëzie in de beeldcompositie. En jazz was nu natuurlijk een cadeau voor de beeldmontage. Via deze muziek toont de film ook hoe de kunst zelf een historische rol speelde.
En de kunstinstituten, zoals het MOMA. De toenmalige president van dat museum, William Burden, was een bankier en industrieel met belangen in het toenmalige Congo. Daarnaast was hij ook geheim CIA-agent. Hij werd in 1960 benoemd tot VS-ambassadeur in Brussel. Van hem tikten we een opname op de kop waarin hij letterlijk aanstuurt op het vermoorden van Patrice Lumumba.
Er is verder veel aandacht voor de menselijke kant in dit anders toch wel verpletterende geopolitieke verhaal, door de empathische focus op bepaalde personages en hun getuigenis.
Voor mij is het een zoektocht naar waarachtigheid die ik wil delen, in een terugblik op een intense geschiedenis van diplomatie, realpolitik en protest van onderuit. En ook op de dynamiek tussen verschillende culturen, van Oost naar West en Noord tot Zuid.
Er zit heel veel schoonheid in de film, ligt dat moeilijk bij dit onderwerp?
In het archiefmateriaal over de zittingen van de VN vonden we bijvoorbeeld allerhande beelden terug van mimiek, van neuspeuterende diplomaten. Die beeldtaal geeft veelzeggende, ontwapenende commentaar op het verhaal. Intimiteit, ontregelende humor, emoties of net het gebrek eraan: zo dring je als maker dichter door tot de echtheid, de existentiële draagwijdte van al die gebeurtenissen.
Met beelden van een storm die een bos bomen slechts doet buigen door aanhoudende windstoten, kan je soms meer zeggen dan met lange monologen. Of met een clash van beelden van dagdagelijkse taferelen die onderling resoneren: het nodigt de kijker uit zelf jazzy te improviseren. De film wil uiteindelijk heel veel tonen binnen een beperkt tijdsbestek.
Als witte filmmaker maakte ik me wel zorgen over het tonen van het brute geweld dat zwarte mensen ondergingen: het zogenaamde appropriation-vraagstuk. Kan ik dat wel maken, ben ik dan een voyeur of is het weglaten ervan net zelfcensuur dat het verhaal geweld aandoet?
Uit gesprekken met Congolezen bleek die bezorgdheid onnodig: ze verwezen naar het historische lijden van Joden en hoe dat ook voortdurend getoond wordt met het oog op bewustwording. In het tonen van geweld, toon je de dader.
Beelden uit de oorlog in Vietnam hadden ook een rechtstreekse impact op de vredesdemonstraties. Vandaag worden onze sociale media wel sterk gezuiverd: ‘harde beelden’ worden door anonieme redacties weggefilterd. Denk aan de genocide in Gaza. Overigens, het is toch niet dat omdat ik daar niet woon, ik me er niet over mag uitspreken?
Hoe je zo’n beelden contextualiseert, is natuurlijk wel van belang: in de film gaat het bijvoorbeeld over een moordenaar die even voordien zat te mijmeren dat hij als cultuurmens toch naar een klassiek concert ging van het Goethe-instituut, dus moet hij toch wel een beschaafde meneer zijn?
België speelde hier een macabere rol waar nog veel onwetendheid over is. Verwacht je tegenwerking?
Het sterke internationale onthaal van de film zorgde er alvast voor dat die een publiek vond en dat de film gelanceerd is. Hoe dat in ons land verder zal verlopen, daar ben ik ook benieuwd naar.
Ook vandaag nog staan de beelden van Leopold II nog overal in de publieke ruimte op een sokkel te pronken. De dekolonisering verloopt traag, ze wordt door sommigen als ‘woke-waanzin’ bestreden. Merkwaardig genoeg, of misschien net niet, ook door Vlaams-nationalisten. Die verdedigen de Belgische koloniale koningen. Surrealisme, iemand?
Vandaag loopt het geweld ten gevolge van de extractie van de zogenaamde conflictmineralen nog gewoon door. Denk aan de documentaire City of Joy. De teller, voor zover registratie al mogelijk is, staat de voorbije jaren in die regio’s intussen al op 80.000 verkrachte vrouwen. Dan denk ik dat er vanuit ons land wel wat meer mag gebeuren dan eens een vage ‘sorry’ van de koning, niet? Hoewel zijn bezoek aan dokter Denis Mukwebe in Oost-Congo wel een belangrijke, weliswaar symbolische pleister was op een open wonde.
En wat Vlaamse subsidies betreft? Tja, dit verhaal is ook een deel van onze canon, zeg maar, ons erfgoed. Er zitten zelfs fragmenten van Eddy Wally in de film (lacht). Dat moet dus wel lukken, mocht ‘gemeenschapsvorming’ van tel zijn als criterium bij een eventuele toekomstige ondersteuning.
De officiële, Belgische release van de film was dit voorjaar, tijdens Docville, Documentaire Filmfestival Leuven. Dinsdag 18 juni is er een avant-première in het kader van Film Fest Gent On Tour, en vanaf het najaar komt de film in de zalen.
Meer info:
Johangrimonprez.be
https://www.studioskoop.be/events/film-fest-on-tour
Trailer: https://www.youtube.com/watch?v=_gK0ZXzSVj0
Steun voor een nieuwe website
We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.
