Ondanks de mooie resultaten die het gratis openbaar vervoer her en der boekt zijn onderzoekers het oneens over de wenselijkheid ervan. Sommigen vinden investeringen in de capaciteit, snelheid, stiptheid, bereikbaarheid, veiligheid…van het openbaar vervoer meer prioritair en poneren dat ook de reiziger hiertoe financieel moet bijdragen. Andere onderzoekers focussen op het feit dat gratis openbaar vervoer steevast leidt tot een grote toename van het aantal reizigers waaronder ook automobilisten die de auto laten staan. Mobiliteit is voor hen een belangrijk maatschappelijk goed dat de overheid net zoals onderwijs, gezondheidszorg en dergelijke zo goedkoop mogelijk en bij voorkeur gratis moet aanbieden.
Hasselt
Verkeerskundige Willy Miermans (U Hasselt) is geen voorstander van gratis openbaar vervoer “want voor wat hoort wat”. In 1997 ten tijde van de Hasseltse beslissing om het lokale busvervoer gratis aan te bieden had hij naar eigen zeggen veel contact had met burgemeester Steve Stevaert. “Hij wou essentiële maatschappelijke functies zoals onderwijs, gezondheid, communicatie en mobiliteit zo goedkoop mogelijk maken. Het aantal busreizigers is na invoering van deze maatregel, mede dankzij de investeringen in capaciteit en kwaliteit van het openbaar vervoer, inderdaad sterk toegenomen. Omdat het echter meer om voetgangers en fietsers ging die overstapten dan automobilisten was het duidelijk dat om deze laatste groep te overtuigen ook andere maatregelen nodig waren. We hebben Stevaert daarom aangeraden om onder meer het parkeerbeleid aan te scherpen.
“Steve Stevaert wou essentiële maatschappelijke functies zoals onderwijs, gezondheid, communicatie en mobiliteit zo goedkoop mogelijk maken”
Miermans geeft toe dat de Hasseltse beslissing heel teweeg gebracht heeft. “Stevaert heeft hiermee het openbaar vervoer als volwaardig verplaatsingsmiddel op de kaart gezet. Hij was van oordeel dat, als de modale Vlaming zich suf betaalde aan weginfrastructuur, salariswagens en dergelijke, het meer dan tijd was dat er meer middelen besteed werden aan het openbaar vervoer. Het was een goede promotiestunt voor die 60 procent Vlamingen die nooit gebruik maken van het openbaar vervoer en het bezorgde Hasselt het imago van een gezellige, sympathieke stad”. De beslissing heeft ook heel wat andere steden aan het nadenken gezet. “In Gent bijvoorbeeld is het gratis vervoer serieus bestudeerd maar het bleek op die grote schaal financieel niet haalbaar voor de stad”. Vele steden zijn sindsdien wel ingegaan op het aanbod van De Lijn op vlak van derdebetalersystemen voor jongeren en ouderen. Miermans zelf is in dit verband grote voorstander van goedkope abonnementen die gelden voor het ganse openbaar vervoer zoals dat bijvoorbeeld in Zwitserland massaal gepromoot wordt.
Als het de bedoeling is van gratis openbaar vervoer om automobilisten te stimuleren om de auto te laten staan is er echter veel meer nodig dan dat. Uit een bevraging die Willy Miermans in 2019 organiseerde bleek dat ondanks de files het openbaar vervoer momenteel veel te traag is om een alternatief te bieden voor de autobestuurder. Gemiddeld doet het openbaar vervoer de reistijd op de populairste pendelroutes met 67 procent toenemen. Het wordt voor de pendelaars echter pas interessant als de reistijd niet meer bedraagt dan 1,5 keer de tijd die ze er met de wagen over doen (1). Uit onderzoek door de FOD Mobiliteit in 2020 bleek dat de stiptheid bij de helft van de ondervraagden een obstakel vormde om de trein te nemen. Bij 6 op 10 was dat het geval voor tram, metro of bus. Een kwart stelde dat goedkopere of zelfs gratis treinen hen het meest zou stimuleren om er gebruik van te maken (2).
Investeringen belangrijk
Ook transporteconome Katrien De Langhe (Universiteit Antwerpen) is geen voorstander van gratis openbaar vervoer. In een gesprek met Radio 1 stelde ze op 5 oktober 2021 (3), in reactie op het voorstel van Magnette om het treinverkeer gefaseerd gratis te maken, “dat ze het een verkeerde manier vindt om op die manier transport te stimuleren”. Transport heeft volgens haar geen inherente meerwaarde zoals bijvoorbeeld onderwijs. “Het heeft geen baten voor de maatschappij om extra transport te genereren”. Alhoewel het vanuit klimaatoogpunt een betere optie is dat mensen zich verplaatsen met het openbaar vervoer dan met auto, is het volgens haar niet bewezen dat mensen hun auto laten staan als de trein of bus gratis is. De Langhe waarschuwt ook voor toenemende kosten bij gratis openbaar vervoer. “Je verliest niet alleen inkomsten, maar bent ook snel genoodzaakt om meer treinen in te leggen”.
Het is niet bewezen dat mensen hun auto laten staan als de trein of bus gratis is
Uit een enquête begin 2020 in Luxemburg concludeerde ook onderzoeker Veronique Van Acker (Luxembourg Institute of Socio-Economic Research) dat de problemen met het openbaar vervoer op vlak van betrouwbaarheid, stiptheid, informatievoorziening, overbevolking, frequentie… op dat ogenblik belangrijker waren dan de prijs. Wil de overheid dat meer mensen het openbaar vervoer nemen dan zal er volgens haar vooral op dat vlak gewerkt moeten worden. Op de vooravond van de beslissing om het openbaar vervoer in Luxemburg gratis te maken stelde slechts 1 op 8 van de bevraagden in de toekomst meer beroep te zullen doen op bus of trein om zich te verplaatsen. Slechts 1 op 2 onder hen verwees hierbij naar het gratis openbaar vervoer dat kort nadien ingevoerd zou worden (4).
Tijdens een recent congres in Barcelona sprak ook L’Union Internationale des Transport Publics (UITP) zich niet uit voor gratis openbaar vervoer. “Overheidsmiddelen moeten in de eerste plaats besteed worden aan de verbetering van de diensten en de kwaliteit,” aldus de organisatie (5) die hierbij opriep om de objectieven achter het volledig gratis maken van het openbaar vervoer zorgvuldig te analyseren en te bekijken of er niet meer effectieve manieren zijn om die te bereiken. Zo kan de doelstelling op vlak van sociale inclusie beter nagestreefd worden door zich te concentreren op goedkope tarieven voor bepaalde groepen en een toegankelijk netwerk. “Gratis tarieven kunnen het best aangewend worden als een marketingtool voor specifieke periodes, events om het openbaar vervoer te promoten en bij zware luchtvervuiling of grote festivals”. Ook UITP waarschuwde dat gratis vervoer problemen schept op vlak van capaciteit en veiligheid en om die reden meer overheidsmiddelen vergt.
Positieve verhalen
Op dezelfde meeting presenteerde Monika Maciejewska (VUB) (6) mooie cijfers over de evolutie van het reizigersvervoer sinds de Estse hoofdstad Talinn, een stad met 400.000 inwoners, in 2013 het openbaar vervoer gratis maakte voor haar inwoners om op die manier de luchtvervuiling en files tegen te gaan, kwetsbare sociale groepen te helpen en meer algemeen de leefkwaliteit te verbeteren. Een jaar later was het aandeel van bus- en tramvervoer in het totaal aantal verplaatsingen gestegen van 55 tot 63 procent en dat van de auto’s gedaald van 31 tot 28 procent. Het percentage fietsers daalde evenwel ook van 12 tot 7. Tegelijk breidde de capaciteit van het busvervoer er sterk uit, daalde de kwaliteit ervan niet en was er ook geen sprake van meer vandalisme of onveiligheid. Estland heeft al haar regio’s financiële ondersteuning beloofd die werk maken van gratis openbaar vervoer. Momenteel zijn reeds 11 van de 15 regio’s hierop ingegaan. Volgens Wojctech Keblowski (VUB) was de operatie voor Talinn zelfs winstgevend doordat het aantal inwoners in de periode 2012-2016 steeg – onder meer wegens het gratis openbaar vervoer dat enkel voor de eigen inwoners geldt – van 415.000 tot 440.000 hetgeen jaarlijks 25 miljoen euro bijkomende fiscale inkomsten oplevert. In plaats van minder geld door de afschaffing van de ticketverkoop (12,2 miljoen euro) kreeg Talinn er op die manier elk jaar 12,8 miljoen euro bij.
Volgens Wojctech Keblowski (VUB) was de operatie voor Talinn zelfs winstgevend
In reactie op de aantijging dat gratis openbaar vervoer niet bijdraagt tot duurzame mobiliteit en ontraden van het wagengebruik – een parkeerbeleid, fileheffingen, hogere brandstofaccijnzen zouden hiervoor doeltreffender zijn – wijst Kebtowski vooreerst op het feit dat dergelijke beslissingen steeds leiden tot een gevoelige stijging van het aantal reizigers. In Talinn en de Franse stad Aubagne werd op drie jaar een toename van respectievelijk 14 en 235,8 procent geregistreerd. “Is zo’n stijging negatief ongeacht of deze personen zich voorheen verplaatsten met de auto, fiets of te voet?” (7). Zowel in Talinn als in Aubagne was er een zekere overstap van automobiliteit naar het openbaar vervoer. Het was bovendien juist de overschakeling naar gratis openbaar vervoer en het succes van deze operatie die voor de overheid een belangrijke stimulans was om de capaciteit ervan verder uit te breiden.
De grote waarde van het gratis openbaar vervoer ligt volgens Kebtowski in de grotere toegankelijkheid. “Iedereen kan er gebruik van maken, om het even wanneer en in overeenstemming met de eigen behoeften”. Het openbaar vervoer wordt op die manier een gemeenschappelijk goed vergelijkbaar met andere openbare diensten als gezondheidszorg, onderwijs, parken, wegen, voet- en fietspaden, straatverlichting en lantaarnpalen, bibliotheken, scholen… Het gratis beleid maakt op die manier ook komaf met de marktgerichte focus op rendabiliteit en het inspelen op de vraag. “De onvoorwaardelijke toegang tot het openbaar vervoer dient ook te worden geprezen voor zijn directe aanpak van sociale uitsluiting, ongelijkheid en transportarmoede. Als meer reizigers met een laag inkomen toegang krijgen tot het openbaar vervoer bekom je een sociaal rechtvaardig vervoersysteem”, aldus Kebtowski.
Luc Vanheerentals is zelfstandig journalist voor Dewereldmorgen, Apache, De Journalist, De RandKrant, ROBtv en RINGtv en auteur van boeken zoals ‘Leven zonder auto’, ‘Fifty Ways to Leave Your Car’, ‘Betaalbaar wonen in Leuven???!!!’, ‘Leuvense Wereldverbeteraars’, ‘Leuven zoals het is. Aan de vooravond van verkiezingen in Leuven 2012” en ‘Leuven zoals het is. Aan de vooravond van verkiezingen in Leuven 2018’.
Dit artikel werd gerealiseerd met de steun van het Fonds Pasal Decroos voor bijzondere journalistiek.
(1) Openbaar vervoer zelden alternatief voor auto, Belga, 16 maart 2019.
(2) Kostprijs, stiptheid en ongewenst gedrag obstakels om openbaar vervoer te nemen, Belga, 18 november 2020
(3) Transporteconome: “Gratis openbaar vervoer eigenlijk niet zo’n goed idee’, VRT Nws 5 oktober 2021
(4) Free public transport in Luxembourg and its cross-border impact, Veronique Van Acker, powerpointpresentatie 2020.
(5) Beat Mueller, UITP Policy brief on full free fare schemes in public transport, Congres European Passengers’ Federation, Barcelona, 2 juni 2023
(6) Monika Maciejewska, Fare-free public transport. International Experiences, Congres European Passengers’ Federation, Barcelona, 2 juni 2023.
(7) Wojciech Kebltowski, Labo’s van gratis openbaar vervoer, LAVA, 22 december 2017.
