1. Wat is het belang van Iran?

Het land beschikt over de vierde grootste oliereserves ter wereld en de op één na grootste gasreserves. Ondanks de klimaatopwarming blijven olie en gas strategisch zeer belangrijke grondstoffen. Aan de huidige prijs hebben de Iraanse fossiele reserves een waarde van vele duizenden miljarden dollars.

De ligging van Iran is ook van bijzonder groot strategisch belang. Het ligt in het Midden-Oosten, een regio waar 48 procent van de oliereserves en 40 procent van de gasreserves van de wereld te vinden zijn. Deze regio verbindt tevens Europa met Azië en is cruciaal voor de internationale handel.

De Straat van Hormuz, vlakbij de Iraanse kust is een heel smalle verkeersader waar ongeveer een vijfde van de olie uit het Midden-Oosten passeert en een vijfde van het wereldwijde vloeibare aardgas. Ook dat maakt het land strategisch heel belangrijk.

Tot 1979 was Iran de belangrijkste pion van de VS en het Westen om de regio onder de knoet te houden

Met zijn 90 miljoen inwoners is Iran een subregionale grootmacht. Het is ook het belangrijkste land van de sjiieten, waardoor zijn invloed uitstrekt in landen van de regio met belangrijke sjiietische bevolkingsgroepen, zoals Irak, Libanon, Jemen en Syrië. Sjiieten zijn een van de twee belangrijke takken van de islam, soennieten vormen de andere tak.

Het grote belang van dit Perzische land is het Westen nooit ontgaan. In 1953 organiseerden de VS en Groot-Brittannië een staatsgreep onder andere om de Britse oliebelangen te beschermen. Tot 1979 was Iran een vazal van de VS. Naast Israël en Saoedi-Arabië was Teheran de belangrijkste pion van de VS en het Westen om de regio onder de knoet te houden (zie 15 augustus 1953: 70 jaar sinds VS en GB de democratie in Iran vernietigden).

Die machtsverhouding veranderde totaal in 1979. Er kwam een revolutie onder leiding van Ayatollah Khomeini. Sinds toen begon Teheran een eigen onafhankelijke koers te varen, wat uiteraard niet naar de zin was van het Westen. En dat brengt ons bij het volgende punt.

2. Waarom is het Westen zo gebeten op Iran?

Sinds 1979 ondermijnt Iran door zijn autonome koers en via zijn buitenlandse invloed de heerschappij van het Westen en Israël in de regio. Omdat het over zo’n grote economische en geostrategische belangen gaat hebben vooral de VS, in samenwerking met Israël, er alles aan gedaan om een regimewissel op te dringen. Omdat dit maar niet wil lukken pogen ze het land te verzwakken en te destabiliseren.

Omgekeerd werd Israël tot op de tanden bewapend door het Westen en mocht het land zelfs kernwapens ontwikkelen.

Alle landen die een eigen, van het Westen onafhankelijke koers varen, ondergaan hetzelfde lot als Iran. Denk aan Cuba, Venezuela, Nicaragua of China. Met mensenrechten heeft dat niets te maken. Je hoeft alleen maar te kijken hoe het Westen Saoedi-Arabië, een van de meest wreedaardige regimes ter wereld, in de watten legt, of hoe Israël nagenoeg ongestoord zijn genocide kan uitvoeren tegen Gaza.

Direct na de revolutie van 1979 vaardigde Washington economische sancties uit tegen Iran. Vanaf 2006 gingen die sancties in crescendo, zogenaamd om het nucleaire programma van Iran tegen te houden. Onder Obama kwam er een lichte versoepeling, maar sinds Trump gelden terug zware sancties, gericht op de olie-export, financiële transacties, scheepvaart, en andere sectoren van de Iraanse economie.

Met deze sancties hoopt het Westen het land economisch te verzwakken en het gezag van de Iraanse regering te ondermijnen, met de hoop dat er een regimewissel van komt of dat het land zich minder militant gaat opstellen in de regio.

Als je betrouwbare info over Iran wil vinden, ga je best op zoek naar alternatieve media

Deze sancties hebben in elk geval aanzienlijke gevolgen voor de Iraanse economie. De waarde van de eigen munt, de rial, is sterk gedaald. Er is een torenhoge inflatie van meer dan 40 procent en de jeugdwerkloosheid is hoger dan 20 procent.

Het Westen heeft ook geprobeerd om de soennitische landen in de regio op te zetten tegen Iran, maar sinds het akkoord van 10 maart 2023 tussen Iran en Saoedi-Arabië is die verdeel-en-heersstrategie mislukt. Nu Iran ook lid geworden is van de BRICS+[1] en het goede banden onderhoudt met Rusland en China is de gebetenheid van het Westen groter dan ooit.

Die gebetenheid wordt ook weerspiegeld in de mainstream media. Gelijkaardig als bij andere ‘lastige’ landen is de berichtgeving over Iran sterk vooringenomen. Uiteraard kent dit land heel wat problemen. Daar mag uiteraard over bericht worden. Maar steevast wordt het land in een negatief daglicht geplaatst en worden fouten of problemen uitvergroot.

Als je betrouwbare info over Iran wil vinden, ga je best op zoek naar alternatieve media.

3. Wie heeft de feitelijke macht in Iran?

Het politiek stelsel in Iran vertoont een aantal gelijkenissen met het onze. Er is een scheiding van machten en een verkozen parlement dat wetten schrijft, de begroting goedkeurt en ministers ter verantwoording kan roepen.

In vergelijking met de meeste buurlanden is het democratische gehalte redelijk hoog. De Verenigde Arabische Emiraten, Qatar, Oman en Saoedi-Arabië hebben bijvoorbeeld geen parlement. Dat laatste land heeft zelfs geen grondwet.

In vergelijking met ons systeem zijn er wel belangrijke verschillen. Bij ons heeft de economische elite achter de schermen heel veel macht en invloed. Op economisch vlak hebben onze parlementen vrij weinig te zeggen, denk bij ons recentelijk maar aan de zaak Van Hool. In Iran is de zakenwereld opzettelijk buitenspel gezet om te voorkomen dat bedrijven te veel invloed uitoefenen of politieke veranderingen bepleiten.

Een groot verschil met ons politiek systeem is het bestaan van de Islamitische Revolutionaire Garde

Iran heeft een Opperste Leider, vergelijkbaar met een sterk presidentieel regime zoals in Frankrijk of de VS. Het is de machtigste man van het land. Hij is niet direct betrokken bij het wetgevingsproces, maar kan wel richtlijnen uitvaardigen die de beleidsrichting en wetgeving beïnvloeden. Hij wordt verkozen door een Vergadering van Deskundigen. Dat is een raad van 88 islamitische geleerden en juristen die rechtstreeks door het volk worden gekozen voor een termijn van acht jaar.

Sinds 1989 is Ali Khamenei de Opperste Leider van Iran. Foto: Iraanse regering, Wikimedia Commons / CC BY 4.0 DEED

Iran heeft ook een president. De huidige president Ibrahim Raisi is zopas omgekomen bij een helikoptercrash. Zijn bevoegdheden kan je vergelijken met die van een premier in het geval van een sterk presidentieel regime. Hij staat aan het hoofd van de regering en het uitvoerend beleid maar werkt wel binnen de krijtlijnen die zijn vastgesteld door de Opperste Leider.

Een groot verschil met ons politiek systeem is het bestaan van de Islamitische Revolutionaire Garde (IRGC). Die werd opgericht kort na de revolutie van 1979. Het Iraans leger van vóór 1979 werd beschouwd als loyaal aan de voormalige sjah en het Westen en dus als een mogelijke bedreiging voor de nieuwe islamitische regering.

De IRGC was een soort parallelle militaire macht die loyaal was aan de nieuwe revolutionaire orde en die de reguliere strijdkrachten in evenwicht kon houden.

De IRGC moest en moet het land behoeden voor externe bedreigingen. Gezien de zeer vijandige houding van het Westen en Israël was dat geen overbodige luxe.

De Garde heeft ook tot doel het beschermen en handhaven van de idealen van de Islamitische Revolutie. In een context van stress en buitenlandse vijandigheid leidt zoiets vaak tot het onderdrukken van afwijkende meningen en het uitschakelen van politieke tegenstanders. Iran is geen uitzondering op die regel.

In zekere zin heb je in Iran te maken met een duale machtsstructuur

De IGRC speelt ook een belangrijke rol in de ondersteuning van bevriende bewegingen en milities in landen van de regio, denk daarbij aan Hezbollah, Hamas, Ansar Allah (de ‘Houthis’) en milities in Irak en Syrië.

Vandaag telt de Revolutionaire Garde 120.000 leden en wordt hij ondersteund door miljoenen vrijwilligers. Doorheen de jaren heeft de IRGC zijn aanwezigheid en invloed vergroot, ten koste van de clerus. Het is niet alleen een belangrijke militaire macht, maar speelt ook een cruciale rol in de politiek, de economie en de binnenlandse veiligheid van Iran.

De IRGC is met andere woorden een centrale pijler geworden van de Islamitische Republiek Iran en wordt soms omschreven als een schaduwregering. De Opperste Leider controleert de Islamitische Revolutionaire Garde maar luistert wel naar zijn advies. In zekere zin heb je in Iran te maken met een duale machtsstructuur.

4. Wat brengt de toekomst?

Iran is een sterk gepolariseerde samenleving. Op het platteland en in kleinere steden zijn de mensen doorgaans meer behoudsgezind en religieus. Zij hechten veel belang aan stabiliteit en het behoud van de islamitische revolutie en de daarbij behorende waarden. Bij hen kan de regering op veel steun rekenen.

In grotere steden, en vooral bij de jongere en beter opgeleide bevolking, is dat het tegenovergestelde. Zij pleiten voor meer persoonlijke vrijheden, modernere levensstijlen en een versoepeling van de strikte islamitische regels. Ze zijn vaak kritisch ten opzichte van de overheid en de geestelijke leiding. Het concept dat een Opperste Leider alle aspecten van hun leven bepaalt is voor hen achterhaald.

Daar komt nog bij dat de economische sancties de welvaart van grote lagen van de bevolking sterk hebben aangetast. De combinatie van het sociaaleconomisch ongenoegen en de hang naar modernisering en vrijheid heeft in 2019 en 2022 tot grote protesten geleid.

In 2019 was dat naar aanleiding van de verhoging van de benzineprijs. De betogingen in 2022 kwamen na de dood van een 22-jarige vrouw die overleed nadat ze door de Iraanse moraalpolitie was gearresteerd, omdat ze de strikte islamitische kledingvoorschriften niet had nageleefd. In beide gevallen kwamen ongeveer 300 betogers om het leven. In 2022 werden vier mensen voor hun deelname aan de protesten geëxecuteerd.

De hevigheid van de protesten toont aan dat de Iraanse politieke leiding met een fundamenteel probleem zit, waar ze op termijn een oplossing zal moeten voor zoeken

De protesten doofden telkens na enkele maanden uit en brachten de regering niet aan het wankelen. Met het oog op wat in Irak, Syrië en Libië is gebeurd zijn veel Iraniërs huiverig voor chaos en al te grote instabiliteit. Aan de andere kant toont de hevigheid van de protesten wel aan dat de Iraanse politieke leiding met een fundamenteel probleem zit, waarvoor ze op termijn een oplossing zal moeten zoeken.

De verongelukte president Raisi was een hardliner. De vraag is wat voor iemand zijn opvolger zal zijn. Wordt het een hardliner of een meer gematigd figuur, wordt het een geestelijke of iemand uit de kringen van de Revolutionaire Garde?

Dat zal in belangrijke mate mee bepalen welke koers de regering in de nabije toekomst zal varen: zal ze sociale, culturele en politieke veranderingen toestaan waardoor onrust kan afgewend worden, of zal ze strengere beperkingen opleggen en afwijkende meningen de kop in drukken, waardoor ze wellicht opnieuw protesten en geweld zal uitlokken?

De verkiezing van een nieuwe president is volgens de wet voorzien binnen de vijftig dagen na zijn overlijden. Een groot deel van de ontevreden Iraniërs zullen hun woede wellicht uiten door simpelweg niet te gaan stemmen. Hoe groot de opkomst zal zijn bij die verkiezingen zal alvast een belangrijke test zijn voor de Iraanse regering. Bij de parlementsverkiezingen van dit jaar daagden minder dan 41 procent van de kiezers op.

Lees ook: Beleeft Iran zijn mei 68? Vijf zaken die je moet weten over de protesten

Note:

[1] BRICS+ is een groep van 10 landen, genoemd naar de beginletters van de Engelstalige namen van de oorspronkelijke leden Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika (South Africa). Vanaf 1 januari werd de BRICS uitgebreid met vijf landen: Egypte, Ethiopië, Iran, Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten.