Systeemcrisis

Het kapitalisme bevindt zich in een nieuwe crisisfase, product van verschillende tendensen binnen het kapitalisme en van de gevolgen die de productie- en consumptiewijze met zich meebrengt. Zo is er, naast de financiële, politieke, militaire en sociale crisis, de ecologische crisis, met zijn onvoorspelbare gevolgen voor de stabiliteit van het leven op aarde.

In deze context van systeemcrisis zien we hoe het liberale discours en ‘gezond verstand’ steeds meer doordrongen raken van ultraconservatieve en fascistische standpunten. En hoe fascisme is veranderd van een latente tendens binnen het hedendaagse kapitalisme naar een georganiseerde tendens die in veel samenlevingen aan kracht en politiek gewicht wint. Het fascisme komt zelfs aan de macht in landen waar de harde kern van het huidige kapitalisme zich bevindt.

Deze opkomst van het fascisme is enerzijds het gevolg van de crisis en de verslechtering van de levensstandaard van de werkende middenklasse. De sociale pacten die de economische status van deze klasse na de Tweede Wereldoorlog in stand hielden, zijn sinds de jaren tachtig agressief weggeveegd door het neoliberalisme.

Het liberale discours en het ‘gezond verstand’ raken steeds meer doordrongen van ultraconservatieve en fascistische standpunten

De grote bedragen aan sociale uitkeringen, gratis openbare diensten van goede kwaliteit en het beleid om inkomens te beschermen, maakten plaats voor opeenvolgende privatiseringsgolven en het verdwijnen van al deze ondersteuning voor hun levensstandaard.

Het cataclysme is wereldwijd en ontmantelt de kwetsbare orde die het kapitalisme sinds 1945, niet zonder tegenstrijdigheden, in stand hield.

Anderzijds overtuigde de val van de Sovjet-Unie miljoenen militanten, toch voor een tijdje, dat de neoliberale mantra van Margaret Thatcher, ‘Er is geen alternatief’, absoluut waar was. Veel van deze ex-militanten lieten niet alleen hun strijdbaarheid varen, maar namen ook gewillig deel aan de campagnes om elk revolutionair anti-systeemalternatief te demoniseren.

José Ernesto Novaez Guerrero. Foto: Katrien Demuynck

Het huidige neofascisme wordt dus gevoed door de verslechtering van de levenskwaliteit van de arbeiders en van de middenklasse, waar de belangrijkste kaders en ideologen vandaan komen. Maar ook door de crisis veroorzaakt door de val van de Sovjet-Unie en de delegitimering van radicale revolutionaire alternatieven, en door de crisis van het kapitalistische wereldsysteem zelf.

Naarmate deze crises zich verdiepen zal het fascisme, dat niets anders is dan de meest reactionaire onderbuik van het kapitalisme, aan kracht en structuur blijven winnen. Het zal nieuwe sectoren van het land waarbinnen het zich ontwikkelt aantrekken, door middel van een chauvinistisch en pseudo-sociaal discours.

Naarmate deze crises zich verdiepen zal het fascisme aan kracht en structuur blijven winnen

Tegelijkertijd zien we hoe het hedendaagse kapitalisme zijn krachtige instrumenten van symboolproductie inzet in een poging om zijn financiële tentakels te koppelen aan de overheersing van het bewustzijn. Specialisten spreken al van oorlogsvoering van de vierde generatie als ze het hebben over die strijd die het bewustzijn en het universum van representaties van subjecten opvat als een ruimte waarin het gevecht om de dominantie kan worden gevoerd.

Daartoe wordt een verbazingwekkend repertoire aan middelen ingezet die het resultaat zijn van een combinatie van verschillende kennisvlakken. Het doel is het produceren van een lethargische ‘homo cretinus’, of anders gezegd een apathisch menstype met een verzwakkende intellectuele capaciteit.

Zo wordt die een trouwe reproducent van de dominante logica en, belangrijker nog, een zelfverloochenende dienaar van het kapitaal.

Het is binnen dit scenario dat we moeten nadenken hoe onze strijd te voeren. Daarom willen we enkele scenario’s aangeven waarin we de strijd met deze logica’s kunnen en moeten aangaan, zonder de pretentie te hebben daarin volledig te zijn:

1. De strijd om het ‘gezond verstand’

In zijn Gevangenisschriften wijst Antonio Gramsci erop dat revolutionaire krachten tijdens het opbouwen van hun hegemonie zichzelf ook moeten opdringen als ‘gezond verstand’.

Gezond verstand is sociaal geconstrueerd, al lijkt het voort te komen uit de meest elementaire logica, zonder ideologische kleur. Het bevat een oneindig aantal formules en elementen die de logica en zingeving van de heersende klasse en het heersende productiesysteem reproduceren.

Dat gebeurt rond het recht op privébezit of rond andere nog grovere mythen, zoals de arme die uitsluitend wordt gezien als een lui persoon die niet hard genoeg heeft willen werken om uit zijn of haar situatie te komen.

Het doorbreken van dit ‘gezond verstand’ is in elk tijdperk de eerste taak van revolutionaire krachten. Het was bijvoorbeeld de taak die de Verlichting op zich nam, in de periode voorafgaand aan de Franse Revolutie. De Encyclopédie van Diderot en D’Alembert is daar een zeer illustratief voorbeeld van.

Het doorbreken van dit ‘gezond verstand’ is in elk tijdperk de eerste taak van revolutionaire krachten

In de strijd om het gezond verstand doet het neofascisme, net als zijn historisch equivalent, een beroep op populisme, pseudowetenschap en leugens. Wij moeten ons inzetten voor waarheid en ethiek, ook al is dat soms een langere en moeilijkere weg.

In deze strijd hebben we de wapens van de kritiek aan onze kant (in afwachting van de kritiek van de wapens) en we moeten ze systematisch gebruiken om de logica van het neofascistisch ‘gezond verstand’ te deconstrueren en de gebreken en gevaren die erin schuilgaan te laten zien.

2. Digitale sociale netwerken als arena van strijd om de symbolen

Sociale media zijn ontstaan als instrumenten van de kapitalistische moderniteit en beantwoorden aan haar logica en behoeften. Zoals Marcuse aangaf in De eendimensionale mens, produceren de technologisch geavanceerde samenlevingen van het hedendaagse kapitalisme de technologie die zij nodig hebben en die beantwoordt aan hun belangen.

Technologie is niet neutraal, integendeel, het is een instrument dat de overheersing van het hedendaagse kapitalisme aanvult en perfectioneert. Dit geeft het niet alleen karakter en betekenis, maar ook een duidelijke ideologische vooringenomenheid.

We zien in digitale sociale netwerken hoe, met dank aan het algoritme en de eigenaars ervan, het meest conservatieve discours en de meest extreemrechtse standpunten steeds meer ruimte krijgen. Door zijn configuratie is het algoritme erg nuttig om linkse en tegensysteemposities in bubbels te isoleren.

Maar het is helemaal niet effectief als het gaat om het isoleren van die van extreemrechts. Het is geen toeval dat er een wildgroei is aan groepen, pagina’s en profielen waar dit discours met relatief gemak wordt geproduceerd en gereproduceerd.

Met dank aan het algoritme krijgen het meest conservatieve discours en de meest extreemrechtse standpunten steeds meer ruimte

Het koloniserende en neofascistische discours berust op de passieve instemming van de heersende orde. Het betoog bestaat in essentie uit ideologische waarheden die vermomd zijn als ‘gezond verstand’. Het is niet toevallig dat ze gemakkelijk en snel verspreid worden in de vorm van memes en video’s op YouTube en heel wat andere platforms.

De confrontatie daartegen aangaan vertrekt uit het begrijpen van de aard van deze digitale media. We kunnen ze gebruiken om de strijd te voeren, maar wel in het volle besef van onze nadelige uitgangspositie. We moeten ze dus niet zien als de centrale ruimte voor die strijd, maar als een aanvullende ruimte.

Sociale media kunnen ingezet worden om echte sociale netwerken te creëren, waar activisme en cyberactivisme samengaan. We winnen er niets bij om een massa passieve werkers te zijn die ‘s avonds al hun frustraties spuien op digitale profielen, vaak onder valse namen.

Onze strijd moet in de eerste plaats binnen de gemeenschappen gevoerd worden, op vlak van interactie tussen mensen. Digitale sociale netwerken zijn instrumenten van het hedendaagse kapitalisme, gemaakt om ons te isoleren, om ons op te sluiten in bubbels van zelfbevestiging en om ons te doordrenken met liberale ideologie. Als we de strijd om de denkbeelden op deze netwerken voeren, mogen we dat niet uit het oog verliezen. Onze strijd moet verder reiken dan de sociale media.

Onze strijd moet in de eerste plaats binnen de gemeenschappen gevoerd worden, op vlak van interactie tussen mensen

3. De strijd om cultuur

De consolidatie van een politieke, economische en sociale orde vereist altijd de consolidatie van een nieuwe cultuur. Cultuur is zowel de ruimte van symbolisch verzet van volkeren als het fundamenteel toneel van het hegemoniale dispuut.

Het hedendaagse kapitalisme met zijn machtige culturele industrieën probeert al tientallen jaren, met meer of minder succes, een hegemoniale culturele vorm (de Noord-Amerikaanse) op te leggen ten koste van alle andere. Zozeer zelfs dat ook de landen van de centrale kern van het kapitalisme hun eigen cultuur bedreigd zien. Deze hegemonie van de Noord-Amerikaanse cultuur loopt parallel met de hegemonie van het Noord-Amerikaanse kapitalisme.

Naast de traditionele confrontatie tussen ‘ontwikkeld’ en ‘volks’, die we in elke min of meer ontwikkelde nationale cultuur terugvinden, is er dus de confrontatie tussen de dominante cultuur en de gedomineerde culturen. Op nog een ander niveau, kunnen we ook spreken van de strijd tussen de hegemoniale cultuur van de status quo en de contra-hegemonische culturele vormen.

Elke culturele productie die zich verzet tegen het kapitaal moet worden ondersteund, bestudeerd en bevorderd

De contra-hegemonische cultuur heeft de macht om de gevestigde orde aan te tasten. Dat doet ze zowel via spot als via de scherpste en meest sprekende aanklacht. In die zin hebben zowel Brechts De stuitbare opkomst van Arturo Ui als Picasso’s Guernica veel schade toegebracht aan het fascisme en de symbolische legitimatie ervan.

Het hardnekkige (en soms schokkende, maar altijd heroïsche) verzet van Cuba en de verschillende vormen van zelforganisatie waarmee het volk weerstand biedt tegen de barbarij, hebben evenveel schade toegebracht aan de overheersing van het kapitalisme. Elke culturele productie die zich verzet tegen het kapitaal, of ze nu artistiek of organisatorisch is, van ideeën of van praktijken, moet worden ondersteund, bestudeerd en bevorderd.

4. De strijd om de geschiedenis

In zijn boek Marx en su (tercer) mundo (Marx in zijn (derde) wereld) wijst Néstor Kohan er terecht op dat de materialistische opvatting van de geschiedenis haar tot een wapen in dienst van de revolutie maakt. Tegenover de idealistische en romantische opvatting van geschiedenis tillen marxisten het begrip van de geschiedenis op als een systematische plundering van de ene klasse door de andere, van het ene volk door het andere.

Ze reageren daarmee woedend op de Hegeliaanse stelling dat de Geest in elk tijdperk in specifieke volkeren werd geïncarneerd. Die stelling lag ten grondslag aan de achttiende- en negentiende-eeuwse opvatting van het kolonialisme als een beschavingsonderneming.

Daartegenover stellen zij scherp hoe elke productiewijze wordt opgebouwd en in stand gehouden. Zo komen we aan het kapitalisme dat, om Marx’ beeldspraak te gebruiken, bloedend uit elke porie ter wereld komt.

We kunnen de geschiedenis van de overwinnaars niet accepteren

Het marxisme houdt wat betreft de geschiedenis staande wat Walter Benjamin later zou zeggen in een van zijn Thesen over de filosofie van de geschiedenis: elk document van beschaving is tegelijkertijd een document van barbaarsheid. We kunnen de geschiedenis van de overwinnaars niet accepteren, noch die geschiedenis die de neiging heeft om voorbijgaande productiewijzen te normaliseren als natuurlijk en voor altijd.

5. De strijd om het revolutionaire bewustzijn

De proletariërs zijn ook vandaag nog het onderwerp van revolutionaire verandering. Proletariër is niet enkel de industriearbeider, zoals het voorgesteld werd in een periode van plat arbeiderisme. Proletariër is iedereen die geen productiemiddelen bezit en niets anders te verkopen heeft dan zijn fysieke of intellectuele arbeidskracht.

In deze zin is het proletariaat de grote massa van de hedendaagse samenlevingen, waarin het proces van concentratie van kapitaal steeds meer mensen berooft van hun middelen van bestaan.

Om deze groeiende proletarische massa van haar klassen- en revolutionaire bewustzijn te ontdoen, heeft het hedendaagse kapitalisme de oude Latijnse stelregel ‘verdeel en heers’ toegepast. Vandaar dat een oneindig aantal theorieën en militanten opgebloeid is die een exclusieve en vaak uitsluitende nadruk leggen op genderidentiteit, geslacht, huidskleur, enz.

Het hedendaagse kapitalisme heeft de oude Latijnse stelregel ‘verdeel en heers’ toegepast

Ze reduceren ons tot een deel van onszelf en beroven ons daarmee van het gezichtspunt van totaliteit, dat, zoals Lukács betoogde, fundamenteel is voor het ontstaan van een volledig klassenbewustzijn.

In de strijd tegen gefragmenteerde identiteiten is kritisch denken van fundamenteel belang. Het gaat om betekenissen en verhalen betwisten, in een tijd waarin verhalen even belangrijk of belangrijker zijn dan de waarheid zelf.

We moeten begrijpen dat we het kapitalisme, zijn koloniseringsdrang en zijn ingebouwd neofascisme alleen succesvol kunnen bestrijden vanuit een gemeenschappelijk klassenfront, vanuit een volledig geëmancipeerd bewustzijn.

Het gaat niet om het negeren van deelidentiteiten van het subject, maar om het niet tot deelidentiteit reduceren ervan. Het is begrijpen dat het gemeenschappelijke doel niet mijn geluk is, maar het geluk van allen. Het is de eenheid waarin het verschillende, het meervoudige, is vervat.

Of we slagen erin dit klassenbewustzijn onder de onderdrukten op te wekken, of we worden bruut overreden door de tanks van het kolonialisme en fascisme.

José Ernesto Novaez Guerrero is auteur en onderzoeker, coördinator van de Cubaanse afdeling van het Netwerk van Intellectuelen, Kunstenaars en sociale Bewegingen ter Verdediging van de Mensheid (REDH)