De kloof tussen het Schoon Verdiep en de Berlaymont1
De verkiezingsuitslag van 26 mei 2019 sloeg in als een bom op het Schoon Verdiep in Antwerpen. N-VA-voorzitter en Antwerps burgemeester, Bart De Wever, was een vijfde van de kiezers van zijn partij kwijt. Bijna allemaal aan Vlaams Belang.
De Wever had al weinig ecologische reflexen. Na de dramatische verkiezingen nog minder. Hij geloofde dat klimaatbeleid de terugkeer van de verloren kiezers eerder in de weg zou staan dan helpen.
N-VA stuurde haar koers bij rond groene thema’s: inzetten op natuur, niet meegaan in de klimaatambitie. Groene regeltjes of, erger nog, belastingen zijn te mijden. De slimme kilometerheffing waar toenmalig minister van Mobiliteit, Ben Weyts, in de voorgaande legislatuur op had ingezet, was al gesneuveld tijdens de kiescampagne van 2019.
Maar ook de klimaatparagraaf in het nieuwe Vlaamse regeerakkoord uit 2019 viel mager uit door de terughoudendheid van de Vlaams-nationalisten. Klimaat komt aan bod in een hoofdstuk getiteld ‘Vlaanderen koestert onze natuur’.
Het ‘Schoon verdiep’. Foto: CC BY-SA 3:0
De koers waarvan de nieuwe minister van Omgeving2 en Energie, Zuhal Demir, het gezicht zou worden, ligt in de tekst besloten. Sterk voor natuur, op de rem voor klimaat.
In de gebouwen van de Europese Commissie kreeg klimaatbeleid na de Europese verkiezingen van mei 2019 juist de wind in de rug. De Europese Groenen wonnen er na de maandenlange protesten van klimaatjongeren 22 zetels bij in het Europees Parlement. Ze waren de enige duidelijke winnaars.
In Europese kringen leefde het gevoel dat er veel steun was voor de noodzakelijke verhoging van de milieu- en klimaatambities. Belangrijke politieke formaties zoals de sociaaldemocraten (S&D) van Frans Timmermans en de liberalen van Margrethe Vestager steunden de vergroeningsagenda.
De S&D lieten hun gewicht gelden en bekwamen een superportefeuille voor Frans Timmermans. Hij zorgde ervoor dat klimaat een prominente plaats kreeg in het werkprogramma van de nieuwe Commissie.
Een ambitieus programma zag het licht: de Green Deal. De drie grote groepen in het Europees Parlement schaarden er enthousiast hun schouders achter: christendemocraten, liberalen en sociaaldemocraten.
Het Berlaymontgebouw is de zetel van de Europese Commissie. Foto: EmDee/CC BY-SA 4:0
Uitvoerend vicevoorzitter van de Commissie Frans Timmermans en de nieuwe Commissievoorzitter Ursula von der Leyen werden het uithangbord. De vergroeningsagenda was holistisch en geïntegreerd: van klimaat over circulaire economie tot natuurherstel. De Europese beleidsmakers namen zich voor om de ecologische grenzen consequent te vertalen in krachtige beleidsinstrumenten.
Eén van de blikvangers was de Europese Klimaatwet die vastlegt dat de EU voor 2050 klimaatneutraal moet zijn en de broeikasgasemissies met 55% laat dalen tegen 2030. Die doelstelling kreeg vorm via een ambitieus pakket: Fit for 553.
Fundamenteler: het klimaatbeleid brak ook uit de cocon van het milieubeleid. Als nieuwe groeistrategie werd het de de facto aanjager van het industrieel beleid. De eerste initiatieven om klimaat te laten doorwerken in het handels- en buitenlands beleid zagen het licht.
Europa ging dus een heel andere richting uit dan Vlaanderen. Zuhal Demir koos ervoor om al vlug de tegenstelling in de verf te zetten. Begin 2020 zei de minister in het Vlaams Parlement: ‘De Green Deal dreigt voor Vlaanderen een ‘mean deal’ te worden’. Een gemene deal. Later werd ze persoonlijker en viseerde ze ook Frans Timmermans in haar communicatie.
Wat vanuit N-VA startte als een electorale strategie met het oog op kiezers die naar Vlaams Belang overstapten, mondde al gauw uit in een tegenstelling tussen Vlaanderen en Europa die steeds meer nationaal klimaatbeleid liet vastlopen.
N-VA partijvoorzitter Bart De Wever en Zuhal Demir zochten een tegenstelling op die ook steeds populairder is bij radicaal-rechts. Aan de ene zijde staan er zogezegd groene, Europese elites die het gemunt hebben op de levenswijze én de portefeuille van de gewone man.
Frans Timmermans. Foto: Sandoval Dan/CC BY-SA 4:0
Aan de andere zijde staan nationalisten die het opnemen voor die gewone man. Wat vanuit N-VA startte als een electorale strategie met het oog op kiezers die naar Vlaams Belang overstapten, mondde al gauw uit in een tegenstelling tussen Vlaanderen en Europa die steeds meer het nationaal klimaatbeleid liet vastlopen.
Onenigheid over Fit For 55
Minister Demir stond binnen België alleen met haar verzet tegen de Europese Green Deal en het klimaatpakket Fit for 55. De andere ministers van Klimaat waren allen van de Franstalige groene partij Ecolo. Bovendien konden ze leunen op regeerakkoorden die de Europese ambities steunden.
Door het verschil in positie kwam België alsmaar moeilijker tot een nationaal standpunt. Demir koos voor de publieke profilering, eerder dan voor resultaat achter de schermen. Continu de tegenstelling opzoeken met drie Franstalige Ecolo-ministers was immers nog eens prijs op de electorale bingokaart van N-VA.
Om te begrijpen hoe dat de Belgische belangen schaadt, is het nodig om te weten hoe een klein land als België Europees kan wegen op nieuwe wetgeving. Dat gaat zo: de milieuministers van de 27 lidstaten bespreken in de Leefmilieuraad de nieuwe voorstellen van de Europese Commissie, iets wat trouwens ook het Europees Parlement doet.
Ze leggen hun eigen (tegen)positie vast met een gekwalificeerde meerderheid4. Om aan die meerderheid te geraken, doet de Voorzitter van de Europese Raad5 in essentie een rondje: wat bevalt u aan het voorstel van de Europese Commissie en wat wil u anders zien?
Als een land een ja-stem voor het globale compromis in de Raad in het vooruitzicht kan stellen, en zo mee zal zorgen voor de meerderheid waar de Voorzitter naar op zoek is, gaan er mogelijk toegiften naar dat land. Zeker als het over punten gaat waarover ook andere landen bezorgd zijn.
Kortom, een klein landje dat iets uit de brand wil slepen, moet helder zicht hebben op haar eigen prioriteiten en bondgenootschappen aangaan met andere lidstaten.
In verschillende dossiers uit het voorgestelde klimaatpakket Fit for 55 waren er in het overleg tussen de milieuminister van de vier regeringen in België duidelijke prioriteiten geïdentificeerd. Dat was bijvoorbeeld het geval bij de koolstofgrensheffing CBAM6.
De weg vooruit was helder: België moest steun vergaren bij andere lidstaten en proberen haar mogelijke voor-stem te koppelen aan toegiften. Die Belgische bezorgdheden waren geen akkefietjes. Zo was staalgigant ArcelorMittal, die in België bijna 5.000 mensen tewerkstelt, wél voorstander van de grensheffing CBAM maar tegelijk bezorgd over haar export buiten Europa. Over dat onderwerp was er binnen België eensgezindheid: er moest Europees een oplossing op tafel komen voor de export van sectoren die onder CBAM vallen.
Maar aan de intra-Belgische onderhandelingstafel7, tijdens de coördinatievergaderingen van de zogenaamde Directie-generaal Europese Zaken en Coördinatie (DGE), werd al gauw duidelijk dat Vlaams minister Demir en haar kabinet niet in de Europese onderhandelingslogica wilden stappen. Demir wilde veranderingen in het ontwerp van verordening én wilde sowieso tegen de uitkomst van de onderhandelingen op Europees niveau stemmen.
Niet alleen de andere klimaatministers maar ook ervaren diplomaten zagen zwart voor de ogen. Het is alsof je aan een verkoper van een fiets vraagt om iets van de prijs af te doen, maar tegelijk zegt dat je de fiets nooit zal kopen. Dat werkt niet.
Dat leek de Vlaamse minister bevoegd voor klimaat niet te deren. Ze pakte er gretig mee uit in de pers dat de Vlaamse Regering tegen het Europese klimaatbeleid zou stemmen. Wat ze er niet bij vertelde, is dat België daardoor veel minder op de uitkomst van de onderhandelingen kon wegen.
Vreemd genoeg lieten coalitiepartners Open VLD en CD&V op Vlaams niveau grotendeels begaan, hoewel ze op Europees niveau wel voor de meerderheid achter de Green Deal zorgden.
Door de tegenstem vanuit Vlaanderen moest België zich uiteindelijk onthouden rond de koolstofgrensheffing CBAM die de Europese industrie beschermt.
Door de tegenstem vanuit Vlaanderen moest België zich uiteindelijk onthouden over de koolstofgrensheffing CBAM die de Europese industrie beschermt. Hetzelfde scenario deed zich voor bij het Sociaal Klimaatfonds, de verstrenging en uitbreiding van de emissiehandel ETS8 en de klimaatdoelen voor de EU-lidstaten.
De Belgische regering was daarmee op Europees niveau een buitenbeentje. De nieuwe wetgeving uit het Fit for 55-pakket werd aangenomen met zeer ruime meerderheden in de Europese Raad en het Europees Parlement. Zo was er bij de goedkeuring van de CBAM slechts één tegenstem van Polen en twee onthoudingen: Bulgarije en België. Alle andere 24 lidstaten stemden voor.
Dat het ook anders kan, bewezen de dossiers over de uitstootnormen voor wagens en vrachtwagens. Doordat de Vlaamse liberalen zich daarover wel voluntaristisch positioneerden, was er vlug een akkoord met de andere regeringen in België. Zo kon België Europees mee aan de kar trekken van ambitieuze regelgeving die alle wegverkeer tijdig emissievrij maakt.
Zo’n constructieve houding vanuit Vlaanderen was eerder de uitzondering dan de regel in de Europese klimaatdossiers. Door de dwarse positionering van de Vlaamse regering woog België nauwelijks op wetgeving die de economie van de toekomst vormgeeft.
Ons land liep ook diplomatiek averij op doordat het gelijkgezinde landen in de steek liet tijdens de frontvorming in de Europese Raad. Dat was nog maar het begin van het afglijden naar slecht bestuur.
Dit is het eerste deel van dit artikel, dat je op SamPol, jaargang 31, 2024 volledig kan lezen. In zijn artikel legt Matthias Bienstman verder uit hoe de Vlaamse regering weigerde constructief mee te werken aan de emissiereducties voor 2030 en waarom Vlaams minister Demir zo halsstarrig het been stijf houdt op haar onredelijke positie. Een combinatie van opportunisme en de communautaire strategie van N-VA lijkt de meest geloofwaardige verklaring voor haar houding.
Matthias Bienstman is celhoofd klimaat bij federaal minister van Klimaat Zakia Khattabi, schrijft dit artikel in eigen naam. Je kan je abonneren op de website en/of het tijdschrift via deze link.
Notes (nvdr):
1 Het ‘schoon verdiep’ is de sarcastische eretitel die Antwerpenaren hun stadhuis geven. Met Berlaymont – het grote gebouw op het Schumanplein in Brussel – worden de EU-instellingen bedoeld (nvdr)
2 De N-VA wilde geen minister met klimaat, natuur of leefmilieu als titel en koos dan maar voor het nogal genant vage ‘Omgeving’. (nvdr)
3 Fit For 55 wil de uitstoot van broekasgassen tegen 2030 met 55% verminderen (nvdr).
4 Een gekwalificeerde meerderheid werd ingevoerd om de verlammende verplichting van volledige éénsgezindheid te doorbreken. De drie voorwaarden zijn: minstens 255 ja-stemmen op een totaal van 345 in het Europees Parlement (73,9 %); een ja-stem van minstens 14 van de 27 EU-lidstaten; deze ja-stemmende EU-lidstaten moeten samen minstens 62% van de totale EU-bevolking vertegenwoordigen.
5 De Europese Raad is het orgaan waar de EU-regeringsleiders of hun ministers samen overleg plegen (nvdr). De Voorzitter wisselt om de zes maanden, op dit ogenblik is België Voorzitter voor de eerste helft van 2024.
6 Carbon Border Adjustment Mechanism = mechanisme voor koolstofcorrectie aan de grens.
7 Tussen de federale en de regionale regeringen. De Belgische staatshervorming legt op dat alle deelregeringen hun fiat moeten geven voor Europees beleid, voor het ratificeren van verdragen e.d.
8 EU Emissions Trading System.
