Voor de allereerste keer in de geschiedenis van de menselijke soort hebben we duidelijk het vermogen ontwikkeld om onszelf te vernietigen. Dit is het geval sinds 1945. Nu wordt eindelijk erkend dat er meerdere langetermijnprocessen zijn, zoals de beschadiging van het milieu, die in dezelfde richting wijzen- misschien niet die van de totale vernietiging, maar op zijn minst op het verlies van het vermogen om een waardig menselijk bestaan te leiden.

Er zijn ook andere gevaren zoals pandemieën, die verband houden met de globalisering en menselijke interactie wereldwijd. Er zijn dus processen en gevestigde instellingen, zoals kernwapensystemen, die ernstige gevolgen kunnen hebben of zelfs het einde van een georganiseerd samenleven kunnen betekenen.

De vraag is: hoe gaan mensen hiermee om? Niets van dit alles is geheim, het is allemaal volledig openbaar. In feite moet je moeite doen om het te ontkennen.

Hoe ongewild een planeet vernietigen

De reacties verschillen. Sommige mensen zetten zich in om deze bedreigingen aan te pakken, terwijl anderen juist bijdragen tot de escalatie ervan. Als je deze houdingen analyseert, zou een toekomstige historicus of buitenaardse waarnemer inderdaad iets opmerkelijks vaststellen. De minst ontwikkelde samenlevingen, de inheemse bevolking- of wat daar nog van over is: inheemse stammen en de oorspronkelijke bevolking in Canada- proberen deze bedreigingen te verminderen of te overwinnen. Ze praten niet over een nucleaire oorlog, maar over milieurampen en zetten zich echt in om daar iets aan te verhelpen.

Overal ter wereld, van Australië tot India en Zuid-Amerika, vinden er gevechten plaats, oorlogen zelfs. In India woedt een grote strijd tegen directe milieuschade, waar inheemse gemeenschappen zich verzetten tegen de exploitatie van natuurlijke grondstoffen die niet alleen lokaal, maar ook wereldwijd schadelijke gevolgen heeft. In samenlevingen waar de inheemse bevolking een grote invloed uitoefent, nemen velen een krachtig standpunt in. Het sterkste voorbeeld van een land dat zich inzet tegen klimaatverandering is Bolivia, dat een inheemse meerderheid kent en grondwettelijke bepalingen heeft om de ‘rechten van de natuur’ te beschermen.

Het sterkste voorbeeld van een land dat zich inzet tegen klimaatverandering is Bolivia, dat een inheemse meerderheid kent

Ecuador, dat ook een aanzienlijke inheemse bevolking telt, is het enige land dat ik ken dat als olie-exporteur naar hulp zoekt om die olie in de grond te houden waar ze behoort, in plaats van ze te exploiteren en te exporteren.

De in 2013 overleden Venezolaanse president Hugo Chávez, die in de westerse wereld vaak het mikpunt was van beledigingen en haat, hield jaren geleden een toespraak tijdens de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. Daarin noemde hij George W. Bush een duivel, wat aanleiding gaf tot spot en ridiculisering. Hij waarschuwde echter ook voor de gevaren van het overmatig gebruik van fossiele brandstoffen en drong erop aan, zowel bij de producerende als de consumerende landen, om samen te werken aan het verminderen van het gebruik van fossiele brandstoffen. Dit was opmerkelijk gezien het feit dat Venezuela een olieproducent is en olie hun belangrijkste binnenlands product. Het is tevens interessant om te vermelden dat Chávez deels van inheemse afkomst was, al wordt dit aspect van zijn acties in de V.N. doorgaans over het hoofd gezien, in tegenstelling tot zijn ‘humoristische’ interventies.

Aan het ene uiterste van het spectrum bevinden zich dus de inheemse en tribale samenlevingen die proberen de race naar een apocalyps te stoppen. Aan het andere uiterste positioneren zich de rijkste en machtigste samenlevingen in de geschiedenis, zoals de Verenigde Staten en Canada, die zich inzetten om het milieu zo snel mogelijk zo veel mogelijk te schaden. In tegenstelling tot landen zoals Ecuador en inheemse gemeenschappen wereldwijd, streven deze landen ernaar om elke druppel koolwaterstof zo snel mogelijk uit de grond te halen.

Zowel de democratische als de republikeinse partij, toenmalig president Obama, de media als de internationale pers lijken enthousiast uit te kijken naar wat ze noemen ‘een eeuw van energieonafhankelijkheid’ voor de Verenigde Staten. Het begrip ‘energieonafhankelijkheid’ is een quasi betekenisloos concept, maar dat geheel terzijde. Wat ze eigenlijk bedoelen, is dat we een eeuw tegemoet gaan waarin we maximaal gebruik maken van fossiele brandstoffen en daarmee bijdragen aan de vernietiging van de wereld.

Ondanks het feit dat de Verenigde Staten het rijkste en machtigste land in de wereldgeschiedenis is, heeft het geen nationaal beleid om het gebruik van fossiele brandstoffen te beperken

En dat patroon lijkt zich vrijwel overal voor te doen. Toegegeven, Europa is actiever als het gaat om de ontwikkeling van alternatieve energiebronnen. Ondanks het feit dat de Verenigde Staten het rijkste en machtigste land in de wereldgeschiedenis is, heeft het als enige van waarschijnlijk wel honderd relevante landen, geen nationaal beleid om het gebruik van fossiele brandstoffen te beperken, zelfs geen doelstellingen voor hernieuwbare energie. Dat is niet het gevolg van onverschilligheid vanwege de bevolking: Amerikanen delen grotendeels dezelfde zorgen over klimaatverandering als de rest van de wereld. Het zijn de institutionele structuren die verandering tegenhouden. Bedrijfsbelangen staan elke transitie in de weg en hebben een overweldigende invloed op het bepalen van het beleid, wat leidt tot een grote kloof met de publieke opinie, waaronder op dit domein.

Dit is wat een toekomstige historicus, indien nog bestaande, zal waarnemen. Hij zou ook de wetenschappelijke tijdschriften van vandaag kunnen raadplegen, waarin het ene een nog somberdere voorspelling biedt dan het andere.

‘Het gevaarlijkste moment in de geschiedenis’

Een andere kwestie betreft een nucleaire oorlog. Het is al lang geweten dat een eerste aanval door een grote mogendheid, zelfs zonder vergeldende tegenaanval, waarschijnlijk de beschaving zou vernietigen, louter vanwege de gevolgen van een daaropvolgende nucleaire winter. Dat staat in het Bulletin of Atomic Scientists en het lijdt geen enkele twijfel. Het gevaar is dus altijd veel groter geweest dan we dachten.

In 2012 vierden we de 50e verjaardag van de Cubaanse rakettencrisis, door historicus Arthur Schlesinger, adviseur van president John F. Kennedy ‘het gevaarlijkste moment in de geschiedenis’ genoemd. En dat was het ook. Het was een kritiek moment en het was niet het enige. Het meest verontrustende aan deze huiveringwekkende feiten, is wellicht dat er geen lessen uit zijn getrokken.

Wat er tijdens de rakettencrisis in oktober 1962 gebeurde, werd naderhand zo mooi verpakt dat het lijkt alsof daden van moed en wijsheid overheersten. De waarheid is dat de hele episode zo goed als waanzinnig verliep. Op een gegeven moment, tijdens het hoogtepunt van de crisis, stelde de Sovjetpremier Nikita Chroesjtsjov aan Kennedy voor dat ze de situatie zouden oplossen door publiekelijk de terugtrekking aan te kondigen van Russische raketten uit Cuba en Amerikaanse uit Turkije. Kennedy wist op dat moment niet eens dat de VS raketten in Turkije had. Deze zouden sowieso worden teruggehaald, omdat ze werden vervangen door dodelijkere Polaris-kernonderzeeërs, die onkwetsbaar waren.

Dat was dus het voorstel. Kennedy en zijn adviseurs hebben het overwogen – en afgewezen. Op dat moment schatte Kennedy zelf de kans op een kernoorlog op een derde tot de helft. Hij was dus bereid om een zeer hoog risico op massale vernietiging te accepteren, om het principe te handhaven dat de Verenigde Staten – en alleen zij – het recht hebben om offensieve raketten buiten hun grenzen te plaatsen, waar ook ter wereld, ongeacht het risico voor anderen -en zelfs voor henzelf- als de situatie uit de hand zou lopen. Dit privilege was voorbehouden aan de VS, maar niet aan anderen.

Chroesjtsjov moest de Russische raketten openlijk terugtrekken, terwijl de VS in het geheim zijn verouderde raketten terughaalde

Kennedy accepteerde echter wel een geheime overeenkomst over de terugtrekking van de raketten die de VS hoe dan ook al aan het terughalen waren, op voorwaarde dat dit niet openbaar werd gemaakt. Met andere woorden: Chroesjtsjov moest de Russische raketten openlijk terugtrekken, terwijl de VS in het geheim zijn verouderde raketten terughaalde. Chroesjtsjov moest vernederd worden en Kennedy diende zijn macho-imago te behouden. Hij werd hiervoor enorm geprezen: moed en koelbloedigheid onder dreiging etc. De horror van zijn beslissingen wordt meestal verzwegen- die is nergens terug te vinden.

Bovendien stuurden de Verenigde Staten een paar maanden voordat de crisis uitbrak raketten met kernkoppen naar Okinawa. Deze waren gericht op China tijdens een periode van grote regionale spanning.

Wat maakt het uit? De heersende opvatting was dat de Verenigde Staten het recht hadden om overal ter wereld te doen wat ze wilden. Dat was één harde les uit die tijd, maar er zouden er nog meer volgen.

Tien jaar later, in 1973, kondigde minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger een nucleair alarm op hoog niveau af. Dit was zijn manier om de Sovjet-Unie te waarschuwen om zich niet te mengen in de Israëlisch-Arabische oorlog die gaande was, ook en in het bijzonder niet nadat hij de Israëli’s had laten weten dat ze het staakt-het-vuren dat de VS en de Sovjet-Unie zojuist waren overeengekomen, mochten schenden. Gelukkig gebeurde er verder niets.

Weer tien jaar later was president Ronald Reagan aan de macht. Kort nadat hij het Witte Huis had betreden, liet hij in overleg met zijn adviseurs de Amerikaanse luchtmacht het Russische luchtruim binnendringen om informatie te verzamelen over Russische waarschuwingssystemen. Dit stond te boek als Operatie Able Archer en het ging in wezen om schijnaanvallen. De Russen waren verontrust en sommige hooggeplaatste functionarissen vreesden dat dit een stap was in de richting van een daadwerkelijke eerste aanval. Gelukkig hebben ze niet gereageerd, maar het was alweer een kritiek moment. En zo blijft dit soort situaties zich herhalen.

Wat met de Iraanse en Noord-Koreaanse nucleaire crisissen

Neem nu Iran, dat in het Westen -niet in de Arabische wereld, noch in Azië- wordt beschouwd als de ernstigste bedreiging voor de wereldvrede: een Westerse obsessie en interessant om de oorzaken daarvan te onderzoeken, maar dat terzijde.

Er zijn wel degelijk manieren om deze aanhoudende crises te benaderen, al bieden die geen garantie op succes. Ze worden echter niet eens overwogen, laat staan gerapporteerd.

Bestaat er wel een manier om met deze verondersteld grootste bedreiging voor de wereldvrede om te gaan? Toch wel, eigenlijk zijn er een aantal. Een behoorlijk verstandige wijze werd voorgesteld tijdens een bijeenkomst van de niet-gebonden landen in Teheran. In feite was het een herhaling van een voorstel dat al tientallen jaren oud is, gelanceerd door Egypte en goedgekeurd door de Algemene Vergadering van de VN.

Het streefdoel was een kernwapenvrije zone in de regio. Hoewel dat niet de oplossing voor alle problemen zou bieden, zou het wel een belangrijke stap vooruit zijn

Het streefdoel was een kernwapenvrije zone in de regio. Hoewel dat niet de oplossing voor alle problemen zou bieden, zou het wel een belangrijke stap vooruit zijn. Er waren ook mogelijkheden om daarop verder te bouwen. Onder de auspiciën van de Verenigde Naties zou er in Finland een internationale conferentie worden gehouden in een poging tot implementering van de plannen om daar naartoe te werken. Wat is er gebeurd?

U kon er niets over lezen in de kranten, want er werd niet over bericht – met uitzondering van enkele gespecialiseerde tijdschriften. Eerst stemde Iran ermee in om de bijeenkomst bij te wonen. Een paar dagen later annuleerde president Obama de bijeenkomst omdat ‘de tijd er nog niet rijp voor was’. Het Europees Parlement bracht een verklaring uit waarin het opriep om door te gaan, net als de Arabische staten. Zonder resultaat. We evolueren dus naar steeds strengere sancties tegen de Iraanse bevolking – wat het regime niet schaadt – en misschien zelfs naar oorlog. Wie weet wat er zal gebeuren?

In Noordoost-Azië is het niet anders. Noord-Korea is misschien wel het krankzinnigste land ter wereld. Het is zeker een sterke mededinger voor die titel. Maar het is toch zinvol om te proberen te begrijpen wat er in de hoofden van mensen omgaat wanneer ze zich zo irrationeel gedragen. Waarom vertonen ze dit gedrag? Beeld je de situatie in. Probeer je voor te stellen wat het betekent om in de Koreaanse oorlogsjaren van het begin van de jaren ’50 je land volledig vernietigd te zien worden door een enorme supermacht, die daar bovendien plezier lijkt aan te beleven. Bedenk eens welke indruk dat zou achterlaten.

Houd in gedachten dat de Noord-Koreaanse leiders waarschijnlijk de openbare militaire verslagen van deze grootmacht hebben gelezen waarin werd beschreven hoe ze, omdat vrijwel al de rest in Noord-Korea reeds was verwoest, de luchtmacht hebben ingezet om ook hun dammen te vernietigen. Deze enorme dammen regelden de watervoorziening- een oorlogsmisdaad, waarvoor mensen in Neurenberg al werden berecht en opgehangen. De officiële dagboeken uit die tijd spraken enthousiast over hoe geweldig het was om te zien hoe het water naar beneden stroomde, de valleien werden uitgegraven en Aziatische mensen rondscharrelden in een poging om te overleven.

Deze verslagen vermeldden opgetogen wat dat betekende voor die ‘Aziaten’ – verschrikkingen die onze verbeelding te boven gaan: de vernietiging van hun rijstoogst, wat op zijn beurt hongersnood en dood tot gevolg had. Hoe prachtig! Het staat misschien niet in ons geheugen gegrift, maar wel in dat van hen.

Laten we teruggaan naar het meer recente verleden. Er is een interessante geschiedenis: in 1993 waren Israël en Noord-Korea op weg naar een akkoord waarbij Noord-Korea zou stoppen met het sturen van raketten of militaire technologie naar het Midden-Oosten. In ruil daarvoor zou Israël Noord-Korea erkennen. President Clinton greep echter in en blokkeerde deze overeenkomst. Kort daarna voerde Noord-Korea als vergelding een kleine rakettest uit. Vervolgens kwamen de Verenigde Staten en Noord-Korea in 1994 tot een kaderovereenkomst die het nucleaire programma van Noord-Korea stopzette en deze overeenkomst werd min of meer nageleefd door beide partijen. Toen George W. Bush aan de macht kwam, bezat Noord-Korea hoogstens één kernwapen en was het aantoonbaar dat ze er geen bijkomende meer produceerden.

In 1993 waren Israël en Noord-Korea op weg naar een akkoord waarbij Noord-Korea zou stoppen met het sturen van raketten of militaire technologie naar het Midden-Oosten

Bush lanceerde onmiddellijk zijn agressieve militaire beleid en bedreigde Noord-Korea -‘as van het kwaad’ en dergelijke meer- wat Noord-Korea ertoe bracht weer actief te worden met zijn nucleaire programma. Tegen het moment dat Bush zijn ambt neerlegde, beschikte Noord-Korea over acht tot tien kernwapens en een raketsysteem – nog zo’n neo-conservatieve prestatie.

Ondertussen gebeurde er nog een en ander. In 2005 bereikten de Verenigde Staten en Noord-Korea een akkoord waarin Noord-Korea instemde met het stopzetten van de ontwikkeling van kernwapens en raketten. In ruil daarvoor zou het Westen, maar vooral de Verenigde Staten, een lichtwaterreactor leveren voor medische doeleinden en ophouden met hun agressieve retoriek. Ze zouden een niet-aanvalsverdrag sluiten en zoeken naar toenadering. Dit initiatief was veelbelovend, maar werd vrijwel onmiddellijk ondermijnd door Bush. Hij trok het aanbod van de lichtwaterreactor in en startte programma’s om banken onder druk te zetten om geen Noord-Koreaanse transacties meer te verwerken, zelfs als deze volledig legaal waren. In reactie hierop herstartten de Noord-Koreanen hun kernwapenprogramma; zo is het verlopen. Deze gebeurtenissen zijn algemeen bekend en worden gedocumenteerd in reguliere Amerikaanse publicaties.

Wat hierdoor in feite geïllustreerd wordt, is dat het Noord-Koreaanse regime zeker behoorlijk excentriek is, maar ook lijkt te handelen volgens een soort van lik-op-stuk beleid. Als de VS vijandige stappen onderneemt, reageren ze met tegenmaatregelen. Maak een tegemoetkomend gebaar en ze zullen op een andere manier antwoorden.

Vrij recent werden er bijvoorbeeld Zuid-Koreaans-Amerikaanse militaire oefeningen uitgevoerd op het Koreaanse schiereiland, die door Noord-Korea als bedreigend werden ervaren. We zouden dit zelf ook zo beschouwen indien ze in Canada werden gehouden en op ons waren gericht. Tijdens deze oefeningen voerden geavanceerde bommenwerpers, Stealth B-2’s en B-52’s, gesimuleerde nucleaire bombardementen uit vlak voor de grenzen van Noord-Korea.

Dit doet zeker alarmbellen rinkelen en doet denken aan het verleden, dat men zich heel goed herinnert en dus wordt er gereageerd op een zeer agressieve en extreme wijze. Wat wij in het Westen daarover vernemen, is hoe onverantwoord en verschrikkelijk de Noord-Koreaanse leiders zich gedragen, maar dat is slechts een deel van het verhaal. Dat is de manier waarop het in de wereld eraan toegaat.

Het is niet dat er geen alternatieven zijn, maar eerder dat deze vaak niet worden gekozen. Dat is gevaarlijk. Dus als je je afvraagt hoe de toekomst eruit zal zien, is dit geen geruststellend plaatje, tenzij mensen actie ondernemen. Dat is altijd mogelijk.

Deze tekst (oorspronkelijk gepubliceerd in 2013) verscheen op Tom’s Dispatch. Vertaling Hanna Vandercammen.