Stripbiografie Churchill deel 2 is verschenen

Sommige figuren uit de geschiedenis moét je minstens een beetje kennen en begrijpen. Winston Churchill is zo iemand. Vandaag wordt de moed en de vindingrijkheid waarmee president Zelenski zijn land in de oorlog met Rusland leidt, met die van Churchill vergeleken. Hij is wat je noemt een rijke, sterke en complexe persoonlijkheid. In de reeks Ze schreven geschiedenis van uitgeverij Daedalus is het tweede deel van de verstripte biografie verschenen. Die is geslaagd. De meest veelzeggende beslissingen en anekdotes uit het avontuurlijke leven van Churchill zijn in het verhaal verwerkt. De man nam grote verantwoordelijkheid en macht op in tijden dat bijna iedereen in Europa de moed verloren was door de invallen van het bijna onoverwinnelijke Duitse leger en het schrikbarend onmenselijke regime geleid door Adolf Hitler. Met de twee biografische tekenverhalen krijg je een goed idee van de persoonlijkheid en de verwezenlijkingen van de Brit die in zijn jeugd ervaring en roem opdeed als soldaat bij de Britse cavalerie. Deze publicatie neem ik graag als aanleiding om mijn licht nog eens te laten schijnen op deze uitzonderlijke figuur.

Kogels en sigaren in Cuba

Churchill geloofde dat je als een succesvol militair respect en stemmen zou afdwingen bij het kiespubliek; deze veronderstelling bleek in realiteit niet op te gaan, maar door zichzelf de leerschool van de militaire strijd op te leggen, bezorgde hij zijn buitengewone persoonlijkheid wel een dubbeldikke grondlaag. Toen hij in Cuba deelnam aan de gevechten en de kogels op een dag rond zijn oren floten, noteerde hij uitgelaten in zijn dagboek en voor zijn lezers “There is nothing as exhiliarating as to be under fire and not being hit!” – “Niets vermag je meer op te tillen dan de ervaring onder vuur te liggen en niet door de kogels geraakt te worden!”

De typerende gewoonte grote sigaren te roken, ja overal en altijd te verschijnen met het gezelschap van een Havana-sigaar, was iets anders dat hij overhield aan dit jeugdige avontuur in Cuba. Ongetwijfeld was deze sigaar voor deze gevoelige man levenslang een permanente en pertinente herinnering aan zijn viriele dapperheid en het vormende verblijf in die exotische streken. Naar verluidt rookte hij op de juiste manier, zonder te inhaleren, en liet hij de sigaar de hele tijd uitgaan. Zodat een van zijn vooraanstaande medewerkers eens concludeerde: “In feite rookt Churchill niet!”.

Van kleine smekeling tot frappant redenaar

Winston had geen gemakkelijke jeugd; zijn moeder – de Amerikaanse Jennie Jerome – was meestal ver van huis want zij was de grote flirt van de high society van die tijd. Zijn vader was zo mogelijk nog killer naar zijn zonen en werd geabsorbeerd door zijn ambitie in het parlement. Churchill had het ook op school niet gemakkelijk; in die tijd werden er nog veel lijfstraffen toegediend en hij zat meestal op kostschool. Zijn gezondheid was geregeld eerder wankel. Ongetwijfeld werd zijn persoonlijkheid “gered” door de aanwezigheid van zijn geliefde opvoedster, mevrouw Everest. Hij was haar zeer dankbaar voor haar warme toewijding en heeft dit haar hele leven laten blijken. Van jongs af en in toenemende mate was hij een getalenteerd schrijver en groot spreker. Hij leerde zijn gedachten, gevoelens en verlangens uitdrukken op zeer precieze en overtuigende wijze in ontroerende brieven aan zijn moeder die om haar aanwezigheid & affectie – en ook om geld – smeekten. De knallende toespraken die hij als volwassen politicus in de oorlogsjaren schreef en sprak hebben mensen in heel Europa via de toen nieuwe weg van de radio geholpen de moed erin te  houden en perspectief te bewaren in die akelige tijden van grote schaarste en gevaar.

De staatsleider wist hoe belangrijk oogcontact en symbolen zijn. Hij bezocht de door de bommenregen van de Luftwaffe geteisterde steden en Londense wijken persoonlijk. Hij maakte overal ter wereld met de hand het V-teken. Voor hem stond dit voor “Victory: wij gaan voor de Overwinning!” Dit handgebaar kwam oorspronkelijk tot stand in België in kringen van het Verzet waar het stond voor Vrijheid. Wanneer Churchill Moskou bezocht, meenden vele Russen spontaan dat dit gebaar appelleerde aan hun grootste wens: “Er komt een Tweede Front!”

Veeleisend en visionair leider

Op 10 mei 1940 – de dag dat de Duitse legers ons land binnen vielen en bijvoorbeeld in Leuven en Brussel de Stuka’s huilend hun eerste bommen wierpen – werd Churchill aangesteld tot eerste minister. Hij had deze eer en de macht van de Prime Minister best wel verdiend. In de acht jaar van Hitlers klim op de ladder was hij  de enige in het parlement die dit scherp had zien aankomen en die had aangedrongen de Britse militaire capaciteit evenredig op sterkte te brengen. Door die visie koppig uit te dragen had hij van zichzelf al die jaren een paria gemaakt. Hij werd van de macht uitgesloten door de andere politici. Churchill had intussen zijn strepen wel al verdiend als First Lord van de Admiraliteit. Dat wil wat zeggen in een wereldrijk dat in belangrijke mate steunt op zijn vloot. Dadelijk  na zijn aanstelling nam hij het roer krachtig in handen. Onder druk van de Duitse militaire pletwals – waarvan gevreesd werd dat zij ook het Britse eiland zou bereiken en onderwerpen – zond de Prime Minister dagelijks een reeks vragen en bevelen aan zijn medewerkers en aan de generaals zodat die het werk bijna niet konden bijhouden. Voor de belangrijke instructies ontwierp hij een rood etiket met het opschrift “ACTION THIS  DAY”.

Hij dacht diep na zowel over de grote vragen en de lange termijn-strategie als over honderden details. Churchill is bijvoorbeeld de vader van de tank. Die werd tijdens WO I ontwikkeld op zijn aansturen. Hij is bekend om zijn leeuwenmoed en strijdbaarheid. Die moed werd op de proef gesteld want de eerste twintig maanden leden de Britten – het enige land dat nog niet onder de voet werd gelopen en weerstand bleef bieden – alleen maar verliezen. Met de geslaagde veldslag in Noord-Afrika geleid door generaal Bernard Montgomery tegen generaal Erwin Rommel in de herfst van 1942 begon het tij te keren.

Churchill was ook een bekwaam diplomaat. In tegenstelling tot andere vooraanstaande staatsmannen reisde hij tijdens de oorlog zeer veel; hij moet beseft hebben hoe belangrijk de face-to-face ontmoeting is en was niet te beroerd om zich naar de anderen te begeven om de verstandhouding op peil te brengen en te houden. In de legervliegtuigen die hij gebruikte, was vaak nog geen verwarming, zodat de temperatuur tijdens de lange reizen tot beneden het nulpunt daalde. Churchill wist bij de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt aan te dringen om de nodige wapenleveringen en fondsen ter beschikking te stellen – ondanks de aanvankelijke onwil van de Amerikanen om mee te doen. Geleidelijk werden de twee staatsleiders goede vrienden. De anekdote dat Winston een belangrijk gesprek voerde met president Roosevelt – die zelf gezeten was in zijn voor het publiek geheim gehouden rolstoel – terwijl hij naakt uit het bad stapte is authentiek. De relatie met de leider van het Franse militaire verzet – de latere president Charles De Gaule – verliep vaak moeizaam. Beiden waren grote persoonlijkheden en dat botste geregeld. Ook met de generaals en ministers had Churchill vaak heel zware discussies, maar uiteindelijk liet hij zich vaak toch door goede argumenten en dappere tegenspraak overtuigen. Dat gaf hem en de Britten een voorsprong op Hitler die zich wentelde in een personencultus en doorgaans geen tegenspraak duldde.

Churchill, Stalin en Hitler

Stalin was op dit vlak een geval apart. Ook hij toonde waardering voor personaliteiten die genoeg ballen aan het lijf hadden om hem met goede argumenten tegen te spreken of die tot militaire successen in staat bleken; het is op die manier dat de latere Veldmaarschalk Zjoekov hoog kon opklimmen. Door de onvoorspelbare manier waarop Stalin echter geregeld medestanders liet naar de Goelag afvoeren of liet afmaken, was hij niet altijd optimaal geïnformeerd en bijgestaan. Notoir is de slechte staat van de leiding van het Rode Leger bij het begin van de oorlog; een van de grote redenen van die erbarmelijke toestand waren de grote zuiveringen die hij had laten doorvoeren in het officierenkader in het bloedige jaar 1937, drie jaar voor het uitbreken van de oorlog. Anderzijds schijnt Stalin een minder nefaste invloed te hebben uitgeoefend op de militaire beslissingen van zijn chef staven dan Hitler. Hij was dicht bij vele veldslagen betrokken maar maakte niet de grote fouten van Hitler, die zijn generaals bij de ballen had, onder andere door gevlei en omkoping, en absoluut het laatste woord wilde hebben.

Tragische Tapijtbombardementen

Het boek laat toe het verloop van de tweede wereldoorlog goed te volgen, hoewel af en toe wat te snel over bepaalde evoluties wordt gegaan. Zo is intussen bekend dat de geallieerde legers na de succesvolle landing in Normandië het nog heel kwaad kregen en zeer zware verliezen leden. Dat komt niet aan bod. Een beslissing die wij vandaag vreemd en negatief vinden, is deze om de Duitse steden maandenlang met zware tapijtbombardementen in puin te leggen, met grote aantallen burgerslachtoffers tot gevolg. Zo probeerden de geallieerden het moreel van de Duitsers te breken, wat echter niet is gelukt. Een stuitende opmerking van de staatsleider in dit verband is: “We do not know if this policy will work; but there is no harm in trying”. “Het kan geen kwaad dat we dit uitproberen”.

Strategie tegen stress

De moeilijke onderhandelingen met de gewetenloze en harde Stalin komen in de strip redelijk goed uit de verf. De gezichten zijn soms wat houterig maar meestal treffend getekend – zowel wat de hoofdfiguur betreft als wat Stalin, generaal Allan Brooke, De Gaule, Montgomery en anderen aangaat. Soms valt deze portretkunst toch wat tegen. De verhouding met de echtgenote Clementine  komt sporadisch aan bod. Het verhaal biedt een leerrijk en verfrissend beeld van zowel de twijfels en lastige, grote beslissingen als de uitzonderlijke talenten en successen van deze ongewone maar iconische staatsman en strateeg. Churchill had  niet alleen een sterke wil en een grote cultuur – hij beschikte ook over een opmerkelijk en ongewoon vermogen om tegenslagen te boven te komen.

Iets dat vandaag verwondering kan wekken, is dat de man vaak tot tranen toe ontroerd was bij bijzondere publieke gelegenheden. Vaak werkte en discussieerde de staatsman tot drie uur ’s nachts; zijn dubbele werkdag hield hij jarenlang vol door van vier tot zes te slapen. Om de stress van zijn roeping de baas te worden, ontwikkelde Churchill  enkele speciale gewoonten en hobby’s. Hij nam dagelijks minstens een keer een bad, werkte de eerste uren vaak in bed, reed graag te paard, was amateur metselaar, dierenvriend en kunstschilder, keek in de avonden in gezelschap naar films, genoot dagelijks van goede maaltijden en drank en van de tafelconversaties, waarbij hij meestal zelf het hoge woord voerde, en las en schreef zeer veel. Hij leek intuïtief de psychologische conclusie te vatten: “Expressie is het beste middel tegen Depressie”.

Familiale vreugde, tragiek en tristesse

Deze en andere verbazende ware feiten vallen na te lezen in uitgewerkte biografieën waarvan de belangrijkste vertaald in het Nederlands deze is van Andrew Roberts en “Churchill en de Blitz” door Erik Larson. Nog meer informatie en een schitterend tijdsbeeld biedt de drie delige biografie door professor William Manchester, met als reekstitel “The last Lion”.

Een tragisch detail dat niet in populaire boeken of films aan bod komt, is het lot dat de meeste van zijn kinderen te beurt viel. De dochters kregen vanzelf meer kansen dan veel andere jonge vrouwen. De genegenheid van hun vader was onbetwistbaar. Toch pleegde een dochter of twee zelfmoord en zijn zoon Randolph vond nooit zijn goede plaats in het leven. Die  deed de uitspraak “In de schaduw van een grote boom kan er niets groeien”. Randolph  had fel last van alcoholisme en maakte zich vaak onmogelijk in gezelschap door botte opmerkingen. De echtgenote van Churchill slaagde er in haar man voortdurend trouw ten dienste te staan. Vaak moest zij echter de avondkleding die zij had aangetrokken, weer opbergen, omdat haar man besloot met prominenten te souperen. Zij was geregeld eenzaam en liet optekenen “altijd moe” te zijn. Churchill was als mens zeer aanwezig en intens; het koppel hield het bootje van hun huwelijk drijvende ook juist door geregeld geografisch afstand te  nemen. Van hun liefde en genegenheid getuigen de vele brieven die zij bij die gelegenheden aan elkaar stuurden.

Dit soort familiale perikelen kende overigens ook een van de belangrijkste mede- en tegenspelers van Churchill, Jozef Stalin. Naar verluidt was die erg brutaal in de (seksuele) omgang met zijn vrouw die dan ook zelfmoord pleegde. De zoon kende gelijkaardige existentiële problemen en verslavingen als Randolf Churchill.

Machteloos… per slot van ironische rekening?

De grote ironie van het lot van deze man die onlangs tot grootste Brit aller tijden werd verkozen, is dat hij dankzij een unieke korf van talenten en het bereiken van het hoogste punt in de machtshiërarchie zeer veel heeft kunnen bereiken… maar dat hij op het einde van zijn leven (hij stierf in 1965 na een tweede ambtstermijn als premier) toch lucide moest stellen: “Ik heb veel bereikt, maar per slot van rekening heb ik niets bereikt”. Churchill heeft zijn strijd tegen het duistere Derde Rijk en haar topman victorieus kunnen afsluiten. Dat wel. Maar het Britse wereldrijk, het koloniale Imperium dat op zijn hoogtepunt drie vijfde van de wereldbevolking bestuurde, en dat hij zo lief had, heeft hij niet van desintegratie kunnen redden. De koloniale tijden liepen onherroepelijk af.

Het beeld van Churchill als kwetsbare jongen en gaandeweg grote en al bij al sympathieke politicus en oorlogsleider kan je verfijnen met behulp van enkele films waarbij Darkest Hour, The Battle of Britain, The eagle has landed en The Gathering Storm. Elk van beide biografische stripboeken sluit af met een degelijk historisch dossier dat zeldzame, mooie en veelzeggende foto’s bevat.

Toemaatje

“Op dit moment is er vrede, vervolgt de professor, maar gisteren was er nog oorlog en morgen opnieuw, want voor zover we weten zijn oorlogen en geweld van alle tijden en horen ze bij de menselijke geschiedenis. Zo is het en niet anders. Dat geldt voor de meest primitieve stammensamenleving tot en met de hoogste vormen van stedelijke beschaving. Moorden, anderen kwetsen en vrouwen verkrachten zijn net zo´n vast gegeven als leven, liefhebben en kinderen verwekken. Vandaag de liefde, morgen de dood.”

Uit “Bij het ontstaan van de wereld” van Drago Jančar, een van de beste romanschrijvers van tegenwoordig, afkomstig uit Slovenië en in vele talen vertaald, p.208.

• Een eerste versie van deze kleine biografie verscheen in samenwerking met Stripspeciaalzaak
• stripspeciaalzaak.be/besprekingen/een-politicus-en-militair-als-de-leeuw-van-de-eeuw